فرا روایت های اخلاقی و داستان های عامیانه ایرانی

داستان های عامیانه عموما دارای ساختاری کلاسیک، محتوایی پیش بینی پذیر و پایانی بسته اند. به لحاظ محتوا نیز، اغلب تابع کلان روایت های اجتماعی و اخلاقی اند که مبتنی بر آن، بدکاران کیفر می بینند و نیکوکاران پاداش می گیرند؛ باوجود این، استثناهایی نیز وجود دارد. در این نوشتار نشان داده می شود که در بسیاری از داستان های عامیانه، فراروایت های اخلاقی شکسته می شوند؛ چنان که شخصیت داستان با ارتکاب کنشی غیراخلاقی، فرجامی نیک می یابد و سعادتمند می شود. در این داستان ها، پیامد کنش ناپسند مجازات نیست و کنشگر نیز از راه ناصواب و بی هیچ رنجی به ثروت می رسد، سعادتمند می شود و مقام و منزلت می یابد. طرفه آن است که این داستان ها نه تنها در طول زمان ازمیان نرفته اند؛ بلکه سینه به سینه نقل شده و به واسطه راویان معتبر (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها) مشروعیت یافته اند. هدف مستقیم این داستان ها سرگرمی است، نه تعلیم؛ اما به قول لیوتار، به سبب «تکرار در طول زمان» و به واسطه «اعتبار راوی»، گویی از حوزه اخلاق توصیفی بیرون آمده و کم کم به حوزه اخلاق هنجاری (تجویزی) وارد شده اند. بدین ترتیب، به نظر می رسد افول فراروایت ها که از ویژگی های ادبیات پست مدرن است، دست کم در حوزه فراروایت های اخلاقی، در داستان های عامیانه نیز رخ داده است. در این نوشتار، کوشش می شود ابعاد مختلف این مسئله تبیین شود.