وراثت‏ پذیری و هتروزیس برخی صفات مرتبط با ارزش غذایی و کیفیت فیزیکی دانه برنج

برنج غذای اصلی مردم ایران و بسیاری از کشورهای جهان می‏باشد. با توجه به افزایش جمعیت و وجود محدودیت‏های اقلیمی برای کشت ارقام زراعی مهم از جمله برنج، لازم است که تولید برنج و در کنار آن ارزش غذایی افزایش یابد. بهره‏برداری از هتروزیس به عنوان راهکاری برای افزایش بیشتر عملکرد و کیفیت دانه برنج می‏باشد. بنابراین، هدف از این مطالعه، بررسی ساختار ژنتیکی و تعیین هتروزیس صفات مورد مطالعه برای برنامه‏های اصلاحی و انتخاب ترکیب‏های مناسب برای تولید برنج هیبرید می‏باشد.

در این آزمایش از 24 هیبرید حاصل از تلاقی شش لاین در چهار تستر (که براساس برخی صفات مهم غذایی مورد دورگ‏گیری قرار گرفته بودند) استفاده گردید. هیبریدها و والدین در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی در سه تکرار براساس پنج صفت ارزش غذایی (فعالیت آنتی‏اکسیدانی، محتوای فنل، عناصر آهن و روی و پروتئین) و هفت صفت کیفیت فیزیکی (درصد برنج سالم و خرد، راندمان تبدیل، درصد گچی‏بودن دانه، طول، عرض و شکل دانه) به همراه عملکرد براساس طرح تلاقی لاین × تستر مورد ارزیابی قرار گرفتند و اثرات ترکیب‏پذیری والدین و هیبریدها، وراثت‏پذیری عمومی و خصوصی و هتروزیس صفات برآورد گردید.

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر متقابل لاین × تستر برای صفات معنی‏دار بود که این حاکی از وجود اثر غیرافزایشی ژن در کنترل صفات می‏باشد. با توجه به نتایج ترکیب‏پذیری عمومی، ارقام فجر و غریب به عنوان بهترین ترکیب‏شونده برای عملکرد و صفات ارزش غذایی شناخته شدند. اجزای واریانس ژنتیکی برای صفات مورد بررسی نشان از سهم بیشتر واریانس ترکیب‏پذیری خصوصی نسبت به واریانس ترکیب‏پذیری عمومی بود و این نشان‏دهنده اثر غیرافزایشی ژن در وراثت‏پذیری صفات است. در تحقیق حاضر، تمامی صفات وراثت‏پذیری عمومی بالا (بالای 95 درصد) و خصوصی پایین داشتند. بررسی پدیده هتروزیس در تلاقی‏ مورد بررسی ‏سهم واریانس غالبیت را در کنترل این صفات نشان داد.

نتایج حاصل از بررسی اجزای واریانس ژنتیکی و بررسی هتروزیس نشان از نقش غیر افزایشی ژن در کنترل صفات ارزش غذایی، فیزیکی و عملکرد می‏باشد. بنابراین، بهترین روش اصلاحی استفاده از هتروزیس و روش هیبریداسیون در این تحقیق می‏باشد. نتایج هتروزیس نشان داد که برای اصلاح همزمان صفاتی مثل آهن، روی و پروتئین به همراه افزایش درصد برنج سالم، راندمان تبدیل، طول دانه و عملکرد و کاهش درصد گچی‏بودن و درصد برنج خرد می‏توان از تلاقی‏های اوندا × سپیدرود، غریب × آمل2، فجر × آمل2، فجر × آبجی‏بوجی، اوندا × موسی‏طارم و اوندا × ‏صدری استفاده نمود.