چگونگی آموزش معنویت در دانشکده های پزشکی

رویکرد کل نگرانه به انسان و سلامت او، زمینه پرداختن به مباحث فراجسمانی را در حوزه سلامت فراهم نموده است. از آنجا که نظام سلامت مطلوب در این رویکرد و بر اساس چنین قرایتی از انسان ، در گرو تربیت منابع انسانی برخوردار از شایستگی های متناسب خواهد بود، موسسات آموزش پزشکی و مراکز اعتباربخشی آنها در نقاط گوناگون جهان، موضوع معنویت را مورد توجه جدید قرار داده اند، به نحوی که پرداختن به آن را بخشی جدایی ناپذیر از اهداف و برنامه های آموزشی خود تعریف کرده اند. امروزه، بسیاری از دانشکده های پزشکی در کشورهای مختلف ازجمله آمریکا و انگلستان، مباحث مرتبط با دین و معنویت را در برنامه درسی خود گنجانده اند که این مهم با استفاده از راهبردهای مختلف آموزشی و اهداف برنامه درسی در راستای تحقق حداقل شایستگی های مورد انتظار از دانش آموختگان پزشکی در این زمینه دنبال می شود (1).این رویکرد اگرچه در ماهیت خود، مبتنی بر نیازی اصیل و کهن است، اما در نظام آموزش پزشکی نوین، پدیده ای نسبتا جدید و از این رو، در حال تجربه و آزمون است. ازاین رو، این سوال اساسی قابل طرح است که آموزش معنویت در حوزه آموزش پزشکی چگونه میسر می گردد و به عبارت دیگر، چگونه می توان اهداف این آموزش را به نحو بهینه محقق نمود؟ از آنجا که اهداف آموزشی نقش مهمی در تعیین راهبردهای آموزشی دارند، ضرورت تبیین منظور و مقصود از پرداختن به معنویت در آموزش پزشکی، راهگشای تعیین راهبرد مورد استفاده در آموزش معنویت خواهد بود. بدیهی است برای این امر می توان سطوح متعددی از اهداف را مورد توجه قرار داد. اگرچه درک اولیه از ضرورت توجه به ابعاد فرامادی انسان توسط پزشک و تیم درمان، به عنوان یک هدف حداقلی در این راستا، از طریق آموزش در چارچوب متعارف آن مقدور است، اهداف والاتر مورد نظر در این رویکرد، نیازمند ورودی متفاوت خواهد بود. هدف غایی پرداختن به معنویت در آموزش پزشکی از دیدگاه نگارندگان، ایجاد و تقویت نگاه کارکنان بالقوه حوزه سلامت به انسان با در نظر گرفتن حقیقتی به نام روح به عنوان بخشی اصیل و مهم از وجود هر انسان و عبور از پارادایم محدود زیست پزشکی است. از چنین منظری، ورود معنویت به آموزش پزشکی، ورودی بنیادین و اصیل خواهد بود تا درکی همه جانبه از انسان و نیازهای متنوع او را که بخش قابل توجهی از آنها فراتر از جسمانیت او را دربرمی گیرند، دنبال نموده و اعتلای حوزه سلامت و ارتقای سلامت جوامع انسانی را در پی داشته باشد. آموزش پزشکی، فراتر از کسب مجموعه ای از دانش و مهارت ها توسط فراگیران، فرایندی بسیار پیچیده از پرورش، ساخته شدن و شکل گرفتن دانش آموختگان در بستر کلی نظام آموزش پزشکی است که خود به طرز عمیقی با نظام ارایه خدمات سلامت در هم تنیده و عجین شده است و این پرورش، حاصل تعامل نزدیک و طولانی مدت فراگیر در این فضای یادگیری و ارایه خدمت است. صاحب نظران معتقدند انتقال مطلوب مفاهیمی چون معنویت، اخلاق حرفه ای و مباحث فرهنگی و اجتماعی مرتبط در فرایند آموزش پزشکی، از طریق کوریکولوم پنهان صورت می گیرد (2). انتقال پیام ها به صورت ضمنی و غیر مستقیم در محیط های آموزشی با تمرکز بر آداب و رسوم فرهنگی، هنجارها، ارزش ها، نگرش ها، مهارت ها، تمایلات و انتظارات اجتماعی و رفتاری، مفهوم کوریکولوم پنهان را دربرمی گیرد و در آن، علاوه بر محتوای پیام، ارسال کننده پیام، محیط و شیوه تبادل پیام، از اهمیت خاصی برخوردار است (3). کوریکولوم پنهان که خود متاثر از کوریکولوم رسمی، عوامل انسانی و عوامل محیطی است (4)، ظرفیتی را برای انتقال مفاهیم فراتر از برنامه درسی در راستای یادگیری بهتر و در نهایت، عملکرد مطلوب فراهم می کند. کوریکولوم پنهان، به طور عمده بر زمینه های مرتبط با مبانی نگرشی، فرهنگی و ارزشی تمرکز دارد و در حوزه آموزش پزشکی، متاثر از فرهنگ حاکم بر محیط های آموزشی و ارایه خدمات سلامت است و الگوها در این زمینه از اهمیت ویژه ای برخوردارند و بدین ترتیب، حتی ممکن است مغایر با کوریکولوم رسمی باشد. نقش کوریکولوم پنهان در مراحل بالینی آموزش پزشکی، چشمگیرتر بوده و رفتارهای اساتید و دیگرانی که فراگیران، رفتارهای آنان را به عنوان رفتار مرجع می پذیرند و نیز، فضای کلی حاکم بر محیط آموزشی، در شکل گیری شخصیت دانشجویان به ویژه در نحوه رابطه با بیماران موثر است. آموزش معنویت در راستای تحول در پارادایم حاکم بر پزشکی، از آنجا که بیش از آموزش صرف در حیطه دانش فراگیر بوده و بر نگرش و رفتار او تمرکز دارد، از محمل کوریکولوم پنهان، به شایستگی قابل انتقال است (5). بدین ترتیب، آموزش معنویت در دانشکده های پزشکی، از طریق ادغام در برنامه های جاری، دلالت های فلسفی مرتبط با کل نگری، توجه به تجارب فردی در کنار آموزش های دانشگاهی، فراگیری از طریق در معرض قرار گرفتن و نیز سازوکارهای حمایتی تاکید می شود (6). اگرچه به نظر می رسد کوریکولوم پنهان، اثرات خود را به گونه ای تصریح نشده و گاهی ناخواسته برجای می گذارد، از طریق مداخلات موثر و برنامه ریزی شده و البته با ایفای نقش فعال و موثر اساتید، می تواند زمینه ساز تاثیرات مطلوبی در دانشجویان باشد.هرچند که آموزش معنویت و به ویژه مراقبت معنوی در قالب کوریکولوم رسمی و واحدهای درسی ضروری است، ولی به نظر می رسد تاثیر کوریکولوم پنهان در آموزش های مرتبط با این بعد از سلامت به طور کاملا مشخصی بیش از تاثیر آن در آموزش های مرتبط با سایر ابعاد سلامت باشد. بنابراین، لازم است در تمام سطوح به ویژه در سطح سیاست گذاری و برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد.