تاثیر برنامه آموزشی مدیریت خشم بر پرخاشگری افراد دارای اختلالات دوقطبی: یک مطالعه نیمه تجربی

در اختلالات دوقطبی، خلق فرد آسیب می بیند و به طور مستمر و غیرعادی از حالت خیلی خوب به خیلی بد و افسرده تغییر می کند یکی از ویژگی های افراد دارای اختلال دو قطبی دوره های خشم انفجاری است که سبب آسیب به خود و دیگران می شود. پرخاشگری در این گروه از افراد به دلایلی مانند فقدان حمایت های اجتماعی، عود مکرر بیماری و مصرف نکردن دارو، رخ می دهد. پیامد پرخاشگری در این گروه از افراد آسیب پذیر، رانده شدن آنان به سوی سوء مصرف مواد و الکل خواهد بود و در نهایت عملکرد اجتماعی آنان مختل می گردد. لذا با توجه به عوارض منفی و مخرب فردی و اجتماعی پرخاشگری برای افراد دارای اختلالات دوقطبی، اجرای تدابیر لازم به منظور مدیریت صحیح آن، ضروری به نظر می رسد. با توجه به این که افراد دارای اختلال دوقطبی نوسانات شدید هیجانی را تجربه می کنند که سبب آسیب به خودشان، خانواده، سایر بیماران و پرستاران نیز می شود، ضروری است که به منظور کاهش آسیب های وارده به سایرین و جایگزین نمودن تعاملات سازنده به جای رفتارهای پرخاشگرانه در این گروه از افراد از برنامه های آموزشی مدیریت خشم برای این افراد سود برد. در این میان، یکی از مهارت هایی که به منظور کنترل پرخاشگری برای افراد دارای اختلالات دوقطبی، آموزش داده می شود، مدیریت خشم است. در واقع، مدیریت خشم به این افراد کمک می کند تا یاد بگیرند که چه طور خونسرد باشند و احساساسات منفی خود را قبل از شروع خشم مهار نموده و تحت کنترل گیرند. به عبارت دیگر، هدف از این آموزش که یکی از انواع آموزش های روانی به شمار می آید، افزایش توانایی های روانی- اجتماعی، مواجهه موثر با کشمکش های زندگی و در پایان، پیشگیری از ایجاد رفتارهای آسیب رسان به سلامت و ارتقای سلامت روانی افراد دارای اختلال دوقطبی است. بر این اساس، هدف تحقیق حاضر، تعیین تاثیر برنامه آموزشی مدیریت خشم بر پرخاشگری افراد دارای اختلالات دو قطبی بود.

پژوهش حاضر یک مطالعه نیمه تجربی و تک گروهی بود که در سال 1398 در مرکز روانپزشکی ایران انجام شد. مشارکت کنندگان  به تعداد 39 نفر و به روش مستمر از بین افراد بستری دارای اختلالات دوقطبی بر اساس معیارهای ورود و خروج انتخاب شدند. ابزار مورد استفاده، فرم مشخصات فردی برای سنجش متغیرهای جنسیت، سن، وضعیت تاهل، وضعیت اشتغال، سطح تحصیلات و داشتن سابقه بستری به دلیل اختلال دوقطبی و مقیاس روا و پایا شده پرخاشگری  Perryو Buss بود. مقیاس پرخاشگری شامل چهار خرده مقیاس برای سنجش پرخاشگری فیزیکی، کلامی، خشم و خصومت، است. در ابتدا از مشارکت کنندگان در تحقیق پیش آزمون گرفته شد. سپس برنامه آموزشی مدیریت خشم برای افراد ارایه شد. لازم به ذکر است که محتوای برنامه ذکر شده با توجه به متون موجود درباره مدیریت خشم و با تاکید بر ملاحظات روان پرستاری در زمینه پرخاشگری افراد دارای اختلال دوقطبی تهیه شد. مباحث مطرح شده در این برنامه شامل راه های برخورد با خشم و پرخاشگری، آموزش مهارت های مدیریت خشم موثر، ایفای نقش در زمان خشم، آموزش مهارت حل مساله و آموزش مهارت قاطعیت برای افراد دارای اختلالات دوقطبی بود. سپس روایی محتوای آن مورد تایید اساتید روان پرستاری قرار گرفت. ارایه برنامه آموزشی، به صورت سخنرانی توسط پژوهشگر همراه با پرسش و پاسخ بین پژوهشگر با شرکت کنندگان و بیان تجارب و ایفای نقش توسط مشارکت کنندگان در مطالعه بود. این برنامه به مدت چهار هفته، هر هفته دو جلسه 60 دقیقه ای اجرا شد. به علاوه، با توجه به این که امکان گردهمایی همه افراد با هم در جلسات آموزشی فراهم نبود، جلسات در گروه های کوچک و با در نظر گرفتن تفکیک جنسیتی، به تعداد 7-5 نفر برگزار شد. جلسات مذکور بعد از ساعت نماز و نهار مشارکت کنندگان و در اتاق های ویزیت بخش های بستری برگزار می شد. به علاوه، 15 دقیقه زمان استراحت برای هر جلسه در نظر گرفته می شد. یک ماه پس از اتمام مداخله، از شرکت کنندگان در مطالعه، پس آزمون گرفته شد. این مطالعه مستخرج از طرح پژوهشی مصوب در دانشگاه علوم پزشکی ایران می باشد. در طول فرایند پژوهش، سیاست های اخلاقی دانشگاه از جمله اخذ رضایت آگاهانه از پرستاران و آزاد بودن آنان جهت شرکت در مطالعه، رعایت گردید. تحلیل داده ها نیز با بهره گیری از نرم افزار SPSS نسخه 16 و با استفاده از آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و استنباطی (آزمون تی زوجی) انجام شد.

در مرحله پیش آزمون، میانگین نمره پرخاشگری افراد، 73/14±  74/99 بود. در مرحله پس آزمون، این میانگین نمره به 68/11±  21/83 کاهش یافت. در مراحل پیش آزمون و پس آزمون، میانگین نمرات پرخاشگری در خرده مقیاس های فیزیکی 02/8 ± 90/32 و 86/6 ± 87/28 (042/0=p)، کلامی 73/3 ± 41/19 و 55/3 ± 77/17 (814/0=p)، خشم 47/4±  69/22 و 41/3 ± 85/17 (010/0=p) و خصومت 55/7 ± 74/24 و 55/6 ± 72/18 (032/0=p)، به دست آمد. به علاوه، آزمون تی زوجی نشان داد که نمرات پرخاشگری افراد دارای اختلالات دوقطبی در مراحل پیش آزمون و پس آزمون با هم اختلاف آماری معنی داری داشتند (003/0 P=و 061/ 3-t=). طبق نتایج، برنامه آموزشی بر همه خرده مقیاس های پرخاشگری به جز پرخاشگری کلامی (814/0=p) موثر بود.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که آموزش مدیریت خشم، می تواند پرخاشگری افراد دارای اختلال دوقطبی را در خرده مقیاس های پرخاشگری فیزیکی، خشم و خصومت، کاهش بخشد. نتایج این تحقیق می تواند گامی در جهت پیاده سازی و اجرای آموزش مدیریت خشم برای این گروه از افراد بستری در مراکز روانپزشکی به منظور بهبود پرخاشگری آنان باشد. همچنین، پیشنهاد می گردد که پرستاران شاغل در بخش های روانپزشکی با محتوای آموزشی مدیریت خشم برای افراد تحت مطالعه آشنا گردند تا بتوانند در موقعیت های مقتضی در بالین آن را در بخش های بستری اجرا نمایند. به علاوه، نتایج این مطالعه، برای مدیران خدمات پرستاری و سرپرستاران بخش های روانپزشکی جهت مدیریت بهتر مراقبت های به عمل آمده از افراد دارای اختلالات دوقطبی، مفید می باشد. در حیطه آموزش بالینی نیز محتوای مدیریت خشم ارایه شده برای مددجویان در این پژوهش، می تواند در اختیار اساتید پرستاری بالینی قرار گیرد تا دانشجویان خود را با این محتوا آشنا نمایند و این دانشجویان بتوانند تا حد امکان از این محتوا در طرح های مراقبتی خود برای افراد دارای اختلالات دوقطبی، استفاده نمایند
.