ماهیت شناسی الگوریتم اجتهاد

تلاش این مقاله یافتن پاسخ این مسئله است که: آیا می توان روش هایی را که فقیهان در استنباطات خود به کار می برند، با جزییاتی که در ذهن فقیه می گذرد، کشف کرد و شبیه سازی نمود؟ اگر می توان، چگونه؟ اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی)، تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجه «حکم» در مورد «فعل مکلف» باشد و اگر عملیات استنباط و اجتهاد (فرآیند استنباط)، فعل و انفعالاتی باشد که فقیه برای کشف نظر شارع، به صورت مرحله به مرحله انجام می دهد تا از نقطه شروع (مواجه با مسیله)، به نقطه پایان (صدور فتوا) برسد؛ و اگر روش شناسی و ارایه الگوریتم که تعیین و توصیف دقیق مرحله به مرحله و قدم به قدم عملیات حل یک مسئله است، به طوری که نقطه آغاز و پایان، تعداد مراحل، ترتب منطقی مراحل، دستورالعمل های اجرایی در هر مرحله بدون حفره میان دستورالعمل ها، توصیف شده باشد، آن گاه به نظر می رسد که می توان عملیات اجتهاد و استنباط را به صورت الگوریتمی توصیف کرد. چگونگی این کار، با دو روش استقرای میدانی عملکرد فقیهان و تحلیل آن ها با رویکرد کشف روش است و دوم قیاسی بر اساس الزامات علی معلولی موجود در دانش فقه و اصول فقه، انجام پذیرست. هر فقیهی روش استنباطی دارد که با تحلیل عملکرد او در استنباطاتش می توان به جزییات روشی او به مقداری که استفاده کرده است، دست یافت و براساس آن، روش های مختلف فقیهان را نیز به مطالعه تطبیقی گذاشت. همچنین می توان بر اساس روش قیاسی در کشف روند استنباط، روش هریک از آن ها را اعتبارسنجی کرد.