بازنمایی طبقات عرفا در تذکره الاولیاء: ریاضت به مثابه سلیقه و مصرف

تذکره نویسی عرفا ذیل سنت طبقه نویسی مسلمانان و به مثابه شکلی از تاریخنگاری اسلامی-ایرانی شکل گرفته است. از میان تذکره های عرفا، تذکره الاولیای عطار بجای گزارش مستقیم و تاکید بر نسب، تولد و وفات، شاگردان و استادان سوژه ها، سبک زندگی یا وجوه ریاضت آنها را به قصد برساخت«هویت-طبقه» آنان بازنمایی می کند. در این نوشتار سبک بازنمایی طبقات عرفا در تذکره الاولیاء پس از برابرخوانی ریاضت به مثابه سلیقه و مصرف با تکیه بر آرای متفکران مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی سلیقه و مصرف دلالت یابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان می دهد که انواع ریاضت یا سلیقه و مصرف عرفا در تذکره الاولیاء در قالب پنج عنصر پوشاک، تغذیه، عبادات و مناسک، سخن گفتن و حرکات بدن و در نهایت تعلقات و دارایی های سوژه های عارف به برساخت و تمایز دو کلان طبقه «عارف-زاهد» و «عارف-عاشق» انجامیده است. طبقه عارف-زاهد با گرایش به وجه سلبی انواع ریاضت یا اصل امتناع به شکل نشاندار به قطعیت معنا باور داشته است. پوشاک خشن، فرسوده یا عریانی، غذاهای ساده و کم، گیاه خواری و یا نخوردن، عبادات و مناسک فروکاهنده مستمر یا یکباره، سخن گفتن تردیدآمیز، خوفناکی همراه با احساس گناه و بدن منقبض، زن و فرزند گریزی، دارایی های ناچیز شاهد این ادعاست. در مقابل طبقه عارف-عاشق اگرچه در برخی از موارد مثل پوشاک یا تغذیه به سویه سلبی ریاضت توجه کرده است اما ریاضت آنان عمدتا به شکل ایجابی، گشوده و سیال سامان یافته است. گریز از الزام خرقه پوشی، تنوع طلبی در تغذیه، شوریدگی های خلسه وار بدن فزا، گستاخی های زبانی-بدنی فاصله گریز و واسطه ستیز و در نهایت تعلق و دارایی گزینی غیر الزام آور نمونه این سبک از زندگی است.