بررسی گونه های کهن الگوی چلیپا در معماری ایرانی

چلیپا از دیرباز اهمیت ویژه ای در هنر و معماری ایران داشته است. پیشینه این الگو در سفالینه های ایران، به قدمت دوران نوسنگی است. با توجه به اهمیت معنایی چلیپا در آیین های ایرانی مهری و زرتشتی و زروانی، این الگو در هنر و معماری ایرانی نفوذ داشته است. چلیپا، پیش و پس از ورود اسلام به ایران، در انواع بناها، در تزیینات و تهرنگ بناها به گونه های مختلفی نمود داشته است. این مقاله در نظر دارد که گونه های مختلف این الگو را در معماری ایران و تزیینات وابسته به آن بررسی نماید. روش پژوهش به صورت مورد پژوهی، توصیفی و تحلیلی می باشد. داده ها از منابع کتابخانه ای و به صورت میدانی گردآوری شده است. نمونه ها از میان انواع تزیینات بناها نظیر کاشی کاری، گچ بری، آجرکاری و نیز پلان بناهای مختلف انتخاب شده اند. این نمونه ها، از دوره مادها تا قاجار انتخاب و سپس بررسی، تحلیل و مقایسه شده اند. در نهایت گونه های مختلف چلیپا در ته رنگ بناها و تزیینات معماری ارایه شده است. با توجه به این پژوهش مشخص شد که تعدادی از گره های هندسی و آلات گره ها و نیز برخی گل اندازهای آجری و نقوش گچ بری ها، همچنین نقوش گیاهی و اسلیمی ها بر مبنای پنج گونه «چلیپا، چلیپای مورب، چلیپای شکسته، الگوی نه بخشی و شمسه» شکل گرفته اند. به علاوه بر اساس مطالعات انجام شده در تهرنگ برخی بناها مانند: خانه، آتشکده، مسجد و مدرسه، باغ و غیره، دوازده گونه از این الگو در ساماندهی فضایی بناهای پیش از اسلام و شش گونه از آن در دوره اسلامی به دست آمد. الگوی نه بخشی، ترکیبات الگوی نه بخشی، چلیپایی، چهارصفه، کوشکی، چهارباغ و چهارایوان و غیره از گونه های چلیپا در این حوزه بوده اند که ریشه همه آن ها را می توان الگوی نه بخشی دانست.