جایگاه رازی در طب دنیا و ایران

پنجم شهریور ماه سال 1399خورشیدی زادروز محمدبن زکریای رازی (زادروز سال 865 ترسایی (مسیحی)- درگذشته 925 ترسایی) می باشد. جایگاه رازی در پیشینه دانش پزشکی بسیاردرخشان بوده است. دانشمندانی مانند زکریای رازی نام ایران را در دنیای باستان بلند آوازه نمودند. بررسی نوشته های گوناگون درباره پیشینه پزشکی در دنیا، نشان می دهد که ایرانیان سهم بزرگی در روند پیشرفت دانش پزشکی درسراسر گیتی داشته اند. برای نمونه فرازی از نوشته Goichon رابه زبان فارسی برگردانیده و برای آگاهی همگان می آورم. "هنگامی که نامی از فلسفه به زبان می آمد مردم به یونان می اندیشیدند و هنگامی که از دانش پزشکی یاد می شد نام ایران بیاد می آمد" (1). بیاد می آورم در سال پنجم دانشکده پزشکی دانشگاه تهران در سال 1342خورشیدی برای کارآموزی به بخش بیماری های داخلی بیمارستان رازی در شهر تهران فرستاده شده بودم. استاد فرهیخته زنده یاد دکتر مهدی آذر در نخستین روز برای دانشجویان سال پنجم دانشکده پزشکی دانشگاه تهران گفتند "باید برای پاسداری از نام پزشک ارزنده ای بنام محمد ابن زکریای رازی که بر پایه ستایش دکتر سارتن در پیشگفتار کتاب "تاریخ علم" (2) از زکریای رازی به عنوان "بزرگترین پزشک تمامی دوران ها" نام برده بکوشید تا در پزشکی بجایی برسید که نام ایران را بلند آوازه کنید. رازی تا سده هفدهم نامدارترین پزشک و پرچمدار پزشکی در جهان بشمار می رفت. ازهمان روز بر آن شدم که رازی را بیشتر بشناسم. ازاستاد دکتر آذر راهنمایی خواستم، با مهر بسیار کتابچه کوچکی از کتابخانه دفترخود به من دادند که فرازی از آن را هنوز به یادگار دارم، درباره رازی خواندم... "نشانه های بسیاری می رساند که روند کار پزشکی این بزرگان همگی برگرفته از آموزش های دانشگاه گندی شاپور (معرب آن جندی شابور می باشد) بوده است. کلاس های درس پزشکی رازی در بیمارستان ری و یادداشت های به جا مانده از آن دوران نشان دهنده همان روشی است که از دانشکده پزشکی گندی شاپور به یادگار مانده بود. نمونه ای از پزشکی رازی در بیمارستان و دانشگاه بزرگ ری را زنده یاد دکتر محمود نجم آبادی در کتاب ارزنده تاریخ پزشکی (3) در ایران چنین آورده: "...و سیاوش پورخسرو مبتلا به تب های مخلوط از زمان شش روز در میان تا هر روز بود و پیش از تب، مختصری لرز می نمود و به دفعات زیاد ادرار می کرد او اهل مشکویه بود. چنین نظر دادم که این تب ها یا باید به چهار یک مبدل گردد یا آن که بیمار دملی در کلیه ها داشته باشد. پس از اندک زمانی چرک با ادرار از بیمار خارج شد و من او را از قطع تب آگاه نمودم و چنان شد. علتی که در ابتدا مرا مانع شد که نظر قطعی دهم که بیمار دمل کلیه ها دارد این بود که بیمار قبلا نیز مبتلا به تب های یک روز در میان و نوع دیگر تب ها شده بود و گمان نمودم که این نوع تب مخلوط باید از تورم و التهاب حاصل شده بود و ممکن است به تب شدید تبدیل گردد". با گذشت بیش از هزار سال از آن زمان هنوز از دید من که یک پزشک بیماری های کلیه می باشم رازی در دانش پزشکی بسیار توانمند بوده است. آنچه از زکریای رازی گفته شده بود نشان دهنده ژرفای بینش پزشکی آن استاد آن هم در دورانی که دسترسی به آگاهی ها آسان نبود می باشد. برای آموزش پزشکی بسیار آموزنده است که شرح حال باید به درستی گرفته شود و درباره چرایی و چگونگی نشانه ها با ریزبینی بررسی کنیم و همه یافته ها را با بینش ژرف پزشکی کنار هم بگذاریم تا بیمار تندرستی را بازیابد. برای من باور کردنی نبود که شمار نوشته های زکریای رازی به 271 می رسد (5-4). از کتابی بزرگ مانند "الحاوی فی الطب" که در ده جلد با برگ های بسیار زیاد که همه پزشکی را به روشنی آموزش می دهد، تا کتابی همچون "الجدری و الحصبه " که در در دهه 1340 خورشیدی به نام "آبله و سرخک" به فارسی به وسیله انتشارات دانشگاه تهران چاپ شد و نشان می دهد که رازی در نوآوری پزشکی نیز بی مانند بوده و برای نخستین بار در دنیا، بیماری سرخک را شناخته بوده و یا کتاب ارزنده "من لایحضره الطبیب (کتاب الی من لایحضره الطبیب)" که برای هنگامی است که پزشکی دانش آموخته برای درمان بیمار در دسترس نباشد و همه 271 کتابی که نام آن ها پیوست می باشد نوشته است. اندوهبار آن است که بسیاری از کتاب های رازی که پاره ی از آن ها نیز درباره دانش های دیگر از فلسفه تا موسیقی می باشد در ایران شناخته شده نمی باشد. در جستجو برای کتاب های رازی به اسم کتاب "الحصی فی الکلی و المثانه" برخورد نمودم که دریافتم بدست آوردن آن بسیار دشوار می باشد. پس از پیگیری زیاد، یک نسخه از آن کتاب را در کتابخانه آیت آلله مرعشی در قم به زبان عربی و نسخه دیگری در کتابخانه ملی لیون فرانسه به زبان فرانسوی یافتم. با همراهی مترجمان فرهنگستان علوم پزشکی ایران این دو نسخه را به فارسی برگردانیده و پس از برابری آن دو نسخه با  سرور دکتر علی نوبخت که با هم عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران بودیم با همراهی فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران در سال 1387 خورشیدی به فارسی به نام "سنگ کلیه و مثانه" (6) در تیراژ 2000 جلد چاپ نمودیم که باید بگویم بی شک هنوز پس از هزارسال برای پیشگیری و درمان سنگ های کلیه سودمند می باشد. و سخن آخر اینکه امیدوارم با همراهی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران بتوانیم همه کتاب های رازی را برای مجله ای که به نام این دانشمند بزرگ در دانشگاه علوم پزشکی ایران داریم به فارسی بر گردانیم تا کوتاهی پشینیان خود راجبران کنیم. ایدون باد (اینچنین باد).