تحلیل مکانی خشک سالی و پدیده مهاجرت در جوامع روستایی ایران در سال های 1390 و 1395

خشک‌سالی به‌عنوان یک مخاطره طبیعی در هر منطقه‌ای با میزانی متفاوت رخ می‌دهد و به همان نسبت بر منابع انسانی و مادی جامعه تاثیرگذار است. در کشورهای در حال توسعه پیامدهای منفی خشک‌سالی، خصوصا خسارات اقتصادی، بیشترین تاثیر را بر جمعیت روستایی دارد. از این‌رو برخی از خانوارهای روستایی ابزار مهاجرت را به‌عنوان یک راهبرد مهم برای مقابله و سازگاری با اثرات ناشی از خشک‌سالی انتخاب می‌کنند. پژوهش حاضر با هدف تحلیل خشکسالی در ارتباط با ابعاد اجتماعی همانند بی‌کاری و مهاجرت در جمعیت روستایی در ساله‌های 1390 و 1395 انجام شد.

این مطالعه مقطعی در دو مرحله‌ی تهیه بانک اطلاعاتی و تحلیل مکانی انجام شد. داده‌های مربوط به خشک‌سالی براساس نمایه SPI از سازمان هواشناسی ایران و همچنین مرکز ملی تحقیقات خشکسالی و داده‌های مربوط به شاخص‌های اجتماعی-اقتصادی از مرکز آمار ایران به عنوان منبع اصلی و وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی به عنوان منبع تکمیلی جمع‌آوری شد. بانک داده‌ها در نرم‌افزار اکسل ایجاد شد و در مرحله بعد نقشه‌ها بر اساس تقسیمات استانی و معیارهایی از قبیل خشک‌سالی، مهاجرت، اشتغال و کشاورزی با تمرکز بر روستاها در سال‌های 1390 و 1395 و با استفاده از نرم‌افزار ArcGIS براساس روش طبقه‌بندی فواصل مساوی مورد تجزیه و تحلیل قرار‌گرفتند.

بررسی میزان جمعیت روستاها در دو دوره 1390 و 1395، کاهش 67/2 درصدی از سهم جمعیت روستایی در کشور را نشان داد. هر چند مجموع خشک‌سالی کل کشور در سال 1395 نسبت به سال 1390 به میزان 21/19 درصد کاهش یافته بود اما سهم کشاورزی در سال 1395 نسبت به دوره قبل کاهش 1/2 درصدی را تجربه کرده بود. با در نظر گرفتن کاهش 67/2 درصدی از سهم جمعیت روستایی در سال 1395، در این سال نسبت به سال 1390 جمعیت بی‌کار روستاها شاهد افزایش 97/2درصدی بوده‌است. در سال 1395 نسبت به سال 1390 سهم شهرها در مقابل سهم روستاها از میزان مهاجرت وارده افزایشی برابر با 77/3 درصدی داشته بود که نشان از افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها بوده‌است.

در مجموع، همزمان با استمرار خشک‌سالی‌های گسترده در روستاها، کسب و کارهای کشاورزی روستاییان از بین رفته و بی‌کاری آن‌ها را به دنبال خواهد داشت. بی‌کار شدن بخش قابل توجهی از روستاییان، مهاجرت‌های گسترده به شهرها را در پی داشته و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، سلامتی، سیاسی و محیطی را در کوتاه مدت و بلند مدت بر پیکره مناطق شهری و روستایی وارد می‌نماید. در این راستا تخصیص بودجه‌های اقتصادی مناسب توسط مدیران و سیاستگزاران در راستای برنامه‌ریزی و تدوین سیاست‌های سازگاری و تطابق جمعیت روستایی با پدیده خشک‌سالی، کمک قابل توجهی به کاهش پیامدهای ناشی از خشک‌سالی، از بین رفتن کشاورزی و بی‌کاری در روستاهای کشور خواهد داشت.