تلفیق آینده نگری جمعیت در ارائه سامانه پشتیبان تصمیم گیری مکان یابی دفن پسماند شهری (مطالعه موردی: استان قزوین)

گسترش شهرنشینی با افزایش جمعیت تولید پسماندهای جامد شهری را طی سال های اخیر به طور قابل ملاحظه ای سرعت بخشیده است. علیرغم اهمیت دفن مواد زاید جامد به عنوان یکی از مهم ترین بخش های چرخه مدیریت پسماند، در حال حاضر دفن اصولی در بسیاری از مناطق ایران مورد غفلت قرارگرفته است. اخیرا سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به عنوان ابزاری مناسب برای استفاده در مطالعات انتخاب محل دفن پسماند شناخته شده است. علاوه بر این، تصمیم گیری چند معیاره روشی شناخته شده برای حل مشکلات پیچیده تصمیم گیری در انتخاب محل دفن پسماند است که یکی از روش های شناخته شده آن فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است. ازیک طرف انتخاب محل دفن پسماند مبتنی بر GIS شامل مراحل اصلی غربالگری و حذف مناطق نامناسب و رتبه بندی مناطق باقیمانده است. از طرف دیگر برنامه ریزی مکان یابی دفن پسماند درگرو داشتن اطلاعات کافی از ویژگی های جمعیتی دارد و با توجه به روند افزایشی رشد جمعیت، لزوم توجه به پیش بینی جمعیت در تصمیم گیری ها دوچندان می شود. استان قزوین در حوزه مرکزی ایران در سال 1375 از استان تهران جدا شد. براساس سرشماری آبان 1395 جمعیت استان قزوین، 1273761 نفر بود که در مقایسه با آبان 1390 متوسط رشد سالانه جمعیت آن معادل 17/1 درصد بوده است. با توجه به تازه تاسیس بودن استان قزوین و افزایش جمعیت آن طی دهه گذشته، ضرورت مکان یابی محل مناسب دفن پسماند با پیش بینی رشد جمعیت احساس می شود. لذا پژوهش حاضر باهدف واردسازی کمترین آسیب به محیط زیست با به کارگیری رویکرد یکپارچه فرآیند تحلیل سلسله مراتبی- سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS-AHP در تلفیق با آینده نگری جمعیت به مکان یابی دفن پسماندهای شهری در استان قزوین پرداخته است.

 پژوهش حاضر طی سه گام اصلی مکان یابی اولیه دفن پسماند با روش ارزیابی چند معیاره MCE، تعیین مساحت موردنیاز دفن پسماند براساس آینده نگری جمعیت تا افق 1425 و درنهایت مکان یابی نهایی دفن پسماند شهری با مدل تصمیم گیری مکانی تخصیص تک هدفه زمین در نرم افزار ایدریسی  TerrSet انجام شد. در گام نخست، مکان یابی اولیه دفن پسماند براساس رویکرد یکپارچه GIS-AHP طی مراحل شناسایی و انتخاب معیارها، وزن دهی معیارها، استانداردسازی معیارها و درنهایت ادغام معیارها با روش WLC انجام شد. در گام دوم، مساحت موردنیاز برای احداث مکان دفن پسماند شهری، بر اساس پیش بینی رشد جمعیت، سرانه تولید زباله (کیلوگرم در روز) و متوسط عمق آب زیرزمینی برآورد شد. به منظور محاسبه جمعیت استان قزوین تا سال 1425، نتایج گزارش های مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سازمان برنامه وبودجه استفاده شد که در این گزارش های پیش بینی جمعیت استان قزوین تا افق 1425 با توجه به عوامل موثر شامل نرخ باروری، مرگ ومیر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت حاصل شده است. در گام سوم، مکان یابی نهایی دفن پسماند شهری با مدل تصمیم گیری مکانی تخصیص یک هدفه زمین در نرم افزار ایدریسی  TerrSetانجام شد. نقشه توان سنجی اولیه حاصل از روش MCE به عنوان ورودی پایه وارد مدل شد. همچنین شرط مساحت موردنیاز برآورد شده در گام دوم براساس آینده نگری جمعیت اعمال شد. در این پژوهش دو سناریو اجرا شد. در سناریوی اول در انتخاب مکان های نهایی دفن پسماند، شرط دارا بودن بیشترین ارزش نقشه ای اعمال شد و در سناریوی دوم علاوه بر شرط ذکرشده، لزوم وجود بافر 10 کیلومتری برای هر یک از گزینه های انتخابی لحاظ گردید.

در پژوهش حاضر تعداد 7 معیار اصلی اکولوژیک و انسانی و 25 معیار فرعی جهت مکان یابی دفن مواد زاید جامد شهری در استان قزوین انتخاب شد. با دخالت دادن نتایج پرسشنامه های مقایسه زوجی، وزن نهایی هر معیار و زیرمعیار مشخص شد. پس از آماده سازی لایه های GIS و تشکیل پایگاه داده، هریک از لایه های فاکتور به تناسب توابع موجود در ابزار عضویت فازی استانداردسازی شده و با طیف هایی از اعداد بین صفر تا 255 که بیانگر درجه عضویت در مجموعه فازی است، طبقه بندی شدند. این تحقیق تکنیک AHP را در محیط GIS برای بررسی بهترین مکان های دفن زباله در مقیاس استان قزوین اجرا نمود. سیستم اطلاعات جغرافیاییGIS  ابزاری بسیار قدرتمند است که می تواند ارزیابی سریع از منطقه موردمطالعه برای تعیین محل مناسب دفن زباله ارایه دهد. همچنین تکنیکAHP  برای حل آن دسته از مشکلات پیچیده ای که ممکن است میان اهداف متعدد مسئله همبستگی وجود داشته باشد، مفید است. انتخاب معیارها یکی از مهم ترین گام ها در این تحقیق بود. در انتخاب سایت دفن پسماند باید عوامل محیطی را در کنار عوامل اقتصادی در نظر گرفت. بنابراین، هشت معیار اصلی فاصله از جاده، ارتفاع، شیب، جهت فاصله از مناطق مسکونی، فاصله از آب های سطحی، فاصله از مناطق حفاظت شده، زمین شناسی، هیدرولوژی و کاربری اراضی را در پژوهش خود بکار گرفتند. در این تحقیق نیز سعی شد در کنار معیارهای یادشده، پارامترهای مختلف طبیعی و انسانی مانند فاصله از خطوط انتقال انرژی، فاصله از شهرک های صنعتی و راه آهن و غیره نیز بکار گرفته شود تا جامعیت تحقیق حاضر دوچندان گردد. نقشه توان سنجی اولیه کاربری دفن پسماند حاصل از روش MCE با توجه به نمودار فراوانی ارزش های آن با روش شکست طبیعی (Natural Break) طبقه بندی شد. شهرستان های تاکستان، آبیک و بویین زهرا به ترتیب مساحت های 50.15، 14.55 و 54.48 کیلومترمربع از توان خوب جهت دفن پسماند در سطح استان قزوین برخوردار بودند. مناطق یادشده به لحاظ فاصله از مراکز ثقل جمعیتی نیز در بهترین شرایط قرار داشتند. مکان یابی نهایی در دو سناریو با مدل تصمیم گیری مکانی SOLA اجرا شد. درنهایت سایت شماره یک از سناریو اول و دوم در شرق استان قزوین و در محدوده شهرستان بویین زهرا و در نزدیکی روستای اله آباد و سایت شماره سه از سناریو دوم در فاصله 15 کیلومتری از مدیریت دفن پسماند در مرکز استان و سمت شرق روستای زین آباد به عنوان اولویت معرفی شدند.

لازم به ذکر است در کنار عدم تعیین محل مناسب برای دفع نهایی پسماندها در سالیان گذشته، تاکنون برنامه جامعی در زمینه کاهش تولید پسماند و اجرای طرح های تفکیک از مبدا در هیچ یک از شهرستان های موردمطالعه تهیه و اجرانشده است. شکل گیری بخش آینده پژوهی در ساختار تشکیلاتی سیستم های مدیریتی دفن پسماند نه تنها می تواند منجربه کاهش خطرات محیط زیستی شود بلکه پایداری در منابع اقتصادی و اجتماعی را به همراه خواهد داشت.