نقش تکیه در تقطیع وزن شعر عروضی فارسی

یکی از مشکلات اساسی در مطالعات وزن شعر فارسی به مسئله شیوه تقطیع و رکن بندی وزن ها مربوط می شود. تا کنون شیوه های متفاوتی برای رکن بندی وزن های این شعر ارایه شده است اما عروض دانان در مورد هیچ کدام از آنها به اجماعی قطعی نرسیده اند و به همین دلیل نیز اکثر آنان در نهایت از تقطیع سنتی استفاده می کنند، زیرا دست کم قدمتی دارد و همه نیز از قدیم بدان عادت کرده اند. از طرف دیگر اهمیت تقطیع خاصه در طبقه بندی وزن ها آشکار می شود، زیرا اگر تقطیع وزن ها مبتنی بر یک ویژگی واقعی (factual) وزنی نباشد، طبقه بندی وزن ها نیز به طریق اولی نمی تواند روابط و مشابهت های وزن ها را به درستی آشکار کند. در این مقاله ابتدا از دو خوانش متفاوت شعر کهن فارسی، یعنی خوانش تکیه ای از یک سو و خوانش کمی از سوی دیگر سخن گفته ایم، سپس نشان داده ایم که در مورد وزن هایی که خوانش تکیه ای و کمی آنها منطبق بر هم است، غالبا هیچ اختلاف نظری بین عروض دانان در مورد نحوه تقطیع وزن وجود نداشته است، و اختلاف نظر عمدتا مربوط به وزن هایی است که تقطیع تکیه ای یا موسیقایی آنها با یک یا چند نت سکوت (rest) آغاز می شود و در نتیجه دیگر منطبق بر تقطیع کمی آنها نیست. سپس بحث کرده ایم که در مورد این دسته از وزن ها بهترین تقطیعی که می توان به عنوان تقطیع اجماعی برگزید همان تقطیعی است که رکن آغازین آن ناقص باشد، زیرا در این صورت ساخت وزن هرچه بیشتر منطبق بر ساخت ضرب آهنگی شعر خواهد بود. نگارنده در نهایت با وضع نه محدودیت، که شش تای آنها مربوط به تمام دسته های وزنی و سه تای دیگرشان مربوط به برخی از دسته های وزنی هستند، شیوه تقطیعی را برای تمام وزن های رایج و مطبوع فارسی پیشنهاد کرده است.