نقد و تحلیل نسخه خطی طب منظوم «زبده» (متمم زبده) اثر شاه علی سلیمان با رویکرد پزشکی در عصر مولف

طب سنتی و مکتوب ایران جزء دانش‌های بومی و اصیل ایرانی است که نسل به نسل از گذشتگان به ما رسیده است. در واقع پزشکی سنتی بخش بزرگی از میراث کهن کشور ماست این بخش از طرفی با موضوعات پزشکی ارتباط دارد و از طرفی با نگاهی وسیع‌تر به زبان و ادبیات و دیگر دانش‌های این رشته مرتبط است. بخش بزرگی از ادبیات ایران با دانش‌هایی گسترده آمیخته است؛ یکی از این دانش‌ها دانش پزشکی است تقریبا تمام شاعران زبان فارسی در آثار خویش به موضوعاتی چون داروها، امراض، وسایل و زمینه‌های پزشکی اشاراتی، هرچند مختصر دارند. نسخه خطی «زبده» از جامع‌ترین آثار منظوم در زمینه پزشکی است که در قرن یازدهم قمری تالیف شده است. ناظم این اثر شخصی به نام شاه‌علی‌سلیمان کحال است. آنچه می‌توان دریافت آن که وی حرفه چشم پزشکی داشته است و علاوه بر این اثر، اثری دیگر با عنوان حمیات (تب‌ها) دارد که آن را پس از زبده فراهم آورده است. نگارندگان مقاله پس از معرفی نسخه خطی «متمم زبده منظوم» شاه‌علی‌سلیمان کحال می‌کوشند با تکیه بر دانش نسخه‌شناسی و مراجعه به کتابخانه و تذکره به معرفی این اثر یا روش‌های پژوهش موضوعات علوم انسانی بپردازند. نسخه خطی یادشده در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و هم‌اکنون به عنوان منبعی برای بررسی مباحث پزشکی ادبی قرن یازدهم قرار گرفته است.

روش به کار گرفته‌شده در این پژوهش، روش کتابخانه‌ای و اسنادی است. بر این اساس، مطابق شیوه پژوهش در علوم انسانی و ادبیات فارسی نخست منابع فراهم آمد و سپس به مطالعه، بازخوانی، فیش‌برداری و تحلیل و تفسیر پرداخته شد. مواد این مقاله در درجه نخست نسخه خطی متمم زبده و در مراحل بعدی کتاب‌ها و مقالات علمی در این زمینه بود.

زبده آمیزه‌ای از درد‌ها و شیوه‌های درمان همراه با داروها و میزان آن‌ها با زبان و شیوه‌ای آهنگین و به نظم است. معرفی زبده و اثر او در فرایند پژوهش تاریخ طب، برجسته‌ترین یافته این پژوهش است.

مطالعه نسخه خطی متمم زبده منظوم علاوه بر شناخت نسخه‌ای منظوم در زمینه‌های طب قدیم، چگونگی تشریح درد‌ها و کیفیت فراهم‌آوردن ادویه و داروهای گیاهی و گاه حیوانی، سبب شناخت دقیق‌تر مصنف، اثر و جریان طب سنتی در عصر تیموری و آغاز دوره صفویه شد. این پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از طبیبان و صاحبان حرفه‌ها به منظور پایایی و یادگیری آسان، آثار خویش را به قالب و ساختار نظم ریخته و از این طریق خدمت بزرگی به روند پیشرفت این علوم کرده‌اند.