تحلیل ابعاد به مثابه روشی برای پژوهش در «شهر اسلامی»

آشنایی با امکانات و توانمندی های نظام پژوهش کیفی و راهبردهای خاص آن همچون نظریه زمینه ای به منظور تولید دانش و دکترین و آفرینش نظریه های معتبر علمی با هدف ارتقای سطح آگاهی از واقعیتها و کمک به پیشبینی و حل مسایل موجود شهر و شهرسازی اسامی ضرورت دارد. نظریه زمینه ای به عنوان یکی از راهبردهای روش کیفی در دهه های اخیر دارای خوانشهای گوناگونی شده است. تحلیل ابعاد یکی از خوانشهای نظریه زمینه ای است که توسط شاتزمن ابداع و در نظامهای علمی و رشته های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است با این حال این روش با وجود قابلیت های آن در پژوهشهای شهری کاربست کمتری داشته است. مقاله حاضر قابلیتهای این روش را برای پژوهش به طور عام و پژوهش در مورد شهر اسلامی به طور خاص نشان میدهد. بر این اساس پاسخگویی به دو سوال مورد نظر است: فرایند و قابلیت روش تحلیل ابعاد چیست؟ بر اساس امکانات و قابلیتهای روش تحلیل ابعاد، این روش تا چه اندازه برای پژوهش درباره شهر اسلامی قابلیت کاربست دارد؟ مقاله در دو بخش اصلی سازمان یافته است. در بخش نخست، پیشینه، بنیادهای فلسفی و مبانی نظری و مراحل و گامهای روش تحلیل ابعاد مورد بحث قرار گرفته و کوشش شده تا امکانات و قابلیتهای این روش برای پژوهش مورد بحث قرار گیرد. در بخش دوم مقاله این روش برای یک نمونه پژوهش در حوزه مطالعات شهری مورد استفاده قرار گرفته است. در این قسمت انگاره شهر اسلامی در اندیشه متفکران و اندیشمندان گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته و سعی شده ابعاد و شیوه های متعدد مورد استفاده برای برساخت این انگاره بررسی و چارچوبی تبیینی در این خصوص ارایه شود. نتایج این بخش شش مدل مشخص از شهر اسامی در متون و روایتهای مربوطه شامل مدل سکونتگاه (و نه شهر) اسلامی؛ مدل شهر بیزمان؛ مدل کالبدی؛ مدل شهر مسلمانان؛ مدل تمدن اسامی؛ مدل شهر قلمرو مسلمانان را به دست میدهد. یافته های این پژوهش ضمن تاکید بر فواید و سودمندی تحلیل ابعاد برای پژوهشهای شهری، هر گونه استفاده از این روش را - همچون سایر روش های کمی و کیفی - مستلزم توجه به هماهنگی و تناسب میان ویژگیهای روش و جنبه های گوناگون پژوهش و به طور خاص اهداف پژوهش و سبک شناختی پژوهشگر میداند.