مطالعه ترکیب آلیاژ و روش ساخت سنجاق سرهای مفرغی متعلق به عصرآهن محوطه دایاآردیزی مورانی لرستان

لرستان ناحیه ای مهم در زمینه فلزگری عصرآهن در ایران است، اما به نسبت آثار مفرغی فراوان به دست آمده یا منسوب به آن، اطلاعات کمی از فناوری فلزگری کهن در این ناحیه وجود دارد. «دایاآردیزی مورانی» نام یکی از محوطه های پیش ازتاریخ این ناحیه است که با توجه به آثار و مواد فرهنگی متنوع و فراوان به دست آمده از آن طی تنها فصل کاوش انجام شده، شواهد استقرار از دوره مس وسنگ تا عصرآهن در آن مشاهده شده است. ازجمله یافته های این محوطه، شماری از اشیاء مفرغی است که تاکنون مطالعه فنی و متالورژیکی برروی آن ها انجام نگرفته است؛ از این رو، با هدف شناخت بخشی از دانش فلزگری کهن این منطقه، هفت سنجاق سر مفرغی متعلق به عصرآهن، به منظور پی بردن به ترکیب شیمیایی و روش ساخت آن ها با استفاده از روش های آزمایشگاهی شامل: متالوگرافی و SEM-EDS موردمطالعه و آنالیز قرار گرفت. نتایج مطالعات SEM-EDS نشان داد که به جز یک نمونه ساخته شده از آلیاژ مس آرسنیکی، تمامی سنجاق سرها از مفرغ قلعی با میزان متغیر قلع ساخته شده اند که بیانگر روش متداول تولید آلیاژ مفرغ بدون کنترل برروی میزان قلع (استحصال هم زمان فلز مس و قلع با هم یا استحصال فلز از یک سنگ معدن حاوی ترکیب مس و قلع طبیعی)، همانند دیگر محوطه های عصرآهن ایران است. مشاهده آخال های سولفیدی نیز در ریزساختار نمونه ها بیانگر استفاده از سنگ معدن های سولفیدی مس (احتمالا مخلوط با سنگ معدن های اکسیدی) در فرآیند استحصال جهت تولید اشیاء این منطقه است؛ هم چنین در مطالعات ریزساختاری این سنجاق سرها، ریزساختار شامل دانه های کارشده و بازتبلوریافته دارای خطوط دوقلویی مشخص گردید که نشان دهنده استفاده از چکش کاری و تابکاری برای ساخت این آثار است. افزون بر این، خطوط لغزش نیز در ریزساختار برخی از نمونه ها مشاهده گردید که بیانگر استفاده از چکش کاری سرد در مرحله پایانی ساخت این آثار است.