بررسی موتیفهای حماسی در حماسه های تاریخی منظوم

موتیف یکی از مهمترین عناصر قوامبخش در آثار روایی است که از نظر ساختاری و معنایی میتواند بر متن تاثیر بگذارد و بسبب تکرار در موقعیت روایی، زیبایی و جاذبه و برجستگی معنایی ایجاد میکند. موتیفها در حماسه‌ها نیز حلقه‌ها‌ی ارتباطی بین حماسه‌های سروده‌شده هستند که بیشتر آنها بازآفرینی موتیفهای آثار متقدمتر هستند و میتوان آنها را به عناوین اصلی چون اشخاص، حوادث، مکانها، اشیاء، مفاهیم تقسیم کرد و برای هر عنوان زیرعنوانهای متعددی درنظر گرفت. این پژوهش با هدف یافتن موتیفهای پربسامد در حماسه‌های منتخب و بیان شباهت و تفاوت آنها و اثرگذاری آنها در روند و نتیجه حماسه‌هاست.

پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی در ابتدا با بررسی آثار منظوم منتخب همچون غازاننامه، جروننامه، گشم‌نامه، ظفرنامه، همایون‌نامه، شرفنامه و تیمور‌نامه، موتیفها استخراج شده، سپس پربسامدترین آنها با زیرمجموعه‌های مختلف و نامگذاریهای مربوط بررسی شدند.

موتیفهایی چون علل جنگ، تدبیر، تاکتیک، پیمان و پیام، پربسامدترین موتیفهای آثار حماسی تاریخی پژوهش هستند. موتیف جنگ با عللی چون کینه‌جویی، اسلام‌گستری، قدرت‌جویی و قدرت‌نمایی با بیشترین بسامد در آثار حضور دارد. تدبیرهای حفاظتی، فریبکارانه و مخرب و تاکتیکها به شیوه‌های مختلفی چون شبیخون، سپاه‌آرایی، مانع‌گذاری، مانع‌گشایی، ترس‌افکنی و نفوذ در سپاه دشمن اعمال میشود. پیمانها از نوع وفادارانه، حفاظتی، اجباری، منفعت‌طلبانه، معکوس، و قاتل هستند. پیامها در دسته‌بندیهای مکتوب، شفاهی، پیشگویی، و خواب قرار میگیرند.

موضوع اثر، سراینده، جهان‌بینی و نگرش او و خلاقیت زبانی و بیانی او در موتیفها تاثیر گذاشته و از نظر معنایی آنها را دچار تحول کرده است و بر کمیت و چگونگی حضور و نحوه کاربرد آنها در بستر تاریخی و مذهبی حماسه‌ها اثرگذار بوده است. موتیفها با وجود تنوع موضوعی، روایت حماسی را پیش میبرند و آگاهی خواننده را در عوامل بروز جنگ، دلایل شکست، پیروزی، و انگیزه‌‌های جنگ افزونتر میکنند.