راه برون رفت از بنیادگرایی اسلامی

هرچند خشونت‌گرایی با تمسک به آموزه‌های دینی که نوعا با تکیه صرف بر الفاظ و نوعی اخباری‌گری توام بوده است امر کاملا جدیدی نیست و در تاریخ ادیان سوابق بسیاری دارد، ولی آنچه امروزه به عنوان بنیادگرایی خشونت‌آمیز شاهدیم - با همه ویژگی‌ها و خصوصیات آن - امر جدیدی است که در تاریخ ادیان و مذاهب کمتر مسبوق به سابقه است. بنابراین، بنیادگرایی اسلامی در این مقاله آن خوانشی از اسلام است که جز عصر حاضر، در هیچ یک از برهه‌های تاریخی گذشته وجود نداشته و خشونت‌ورزی ویژگی بارز آن است. با این تفاسیر، مبنای تکثر قرایات از اسلام تا پیش از قرن حاضر هرچه بوده، توان تبیین سازوکار ظهور بنیادگرایی اسلامی ندارد. بنابراین، یافتن راهی برای برون‌رفت از این خوانش مذهبی، مستلزم آن است که ابتدا منطق ظهور و بازتولید آن را دریابیم. در این راستا، در پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر از اندیشه‌های علیرضا شجاعی‌زند1، مصطفی ملکیان2 و سارا شریعتی3 در این زمینه بهره جسته‌ایم. با واکاوی آرای شجاعی‌زند ظهور بنیادگرایی اسلامی را در تنش معاصر میان ایدیولوژی جمع‌گرای اسلامی و ایدیولوژی فردگرا و جهانی‌شده لیبرال یافتیم که مبنای بازتولید آن نیز با اتکا به اندیشه‌های ملکیان و شریعتی در اتخاذ سازوکاری پوپولیستی بود. واکاوی نظریات مربوط به پوپولیسم، تقویت جامعه مدنی را به عنوان اولین گام برای مبارزه با بنیادگرایی اسلامی به ما نمایاند.