زیبایی شناسی ادراک بصری در معماری از منظر ابن هیثم (موردپژوهی: مسجد جامع اصفهان)

ابن هیثم در رساله المناظر، با روشی مبتنی بر فرآیند ادراک کیفیات بصری شیء مریی، «زیبایی» را تبیین کرده است که دیدگاهی خاص و متفاوت از آراء رایج فلاسفه و اندیشمندان آن اعصار به حساب می آید. ایشان زیبایی را حاصل تعامل 22 کیفیت بصری در فرآیند ادراک می داند که نقش هر یک از کیفیات بصری در این فرآیند، یکسان نیست. بعضی کیفیات مانند نور و رنگ به تنهایی، بعضی دیگر در ترکیب باهم و بعضی هم با قرارگیری در تناسبی کلی، باعث خلق زیبایی می شوند. در این پژوهش، فرآیند ادراک و آراء زیبایی شناسانه ابن هیثم تحلیل و نقش آن در معماری بررسی شد. در راستای تبیین بهتر موضوع و تدقیق در نتایج، مسجد جامع اصفهان با پیشینه بیش از هزار سال تاریخ معماری، مورد مطالعه قرارگرفت. پژوهش از نوع کیفی و به روش توصیفی تحلیلی است. بدین منظور، ابتدا اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه ای و منابع اسنادی، مورد بررسی قرارگرفت و سپس با رویکرد تطبیقی موردمحور، زیبایی از منظر ابن هیثم در مسجد جامع اصفهان، تحلیل و ارزیابی شد. طبق آراء ابن هیثم، قوای ظاهری و باطنی نفس، هر دو در فرآیند ادراک نقش دارند و این ادراک در سه سطح؛ حسی، معرفتی و استدلالی، حاصل می گردد. ادراک حسی پدیده های مریی با حس بینایی صورت می پذیرد. ادراک معرفتی و ادراک استدلالی در ادامه ادراک حسی می آید و براساس نوع کیفیت بصری قابل ادراک و نیاز مخاطب به انجام تمییز، قیاس و تامل در اشیاء و استفاده از قوه ذهن و حافظه در فرآیند ادراک، انجام می شود. نتایج بدست آمده، مشخص می کند که ابن هیثم ماهیت زیبایی را نه مطلقا عینی یا ذهنی، بلکه ترکیبی از عین و ذهن می داند. همچنین، ایشان مراتب مختلفی از ادراک را مطرح می نماید که با توجه به زمان فرآیند ادراک، به صورت ادراک اجمالی (درآن واحد) یا ادراک تاملی (با درنگ) است و با میزان آشنایی مخاطب با شیء قابل ادراک و استفاده وی از قدرت تحلیل ذهنی رابطه دارد. در معماری به واسطه ارتباط مخاطب با بنا، مبحث زیبایی و ادراک اهمیت زیادی دارد. آگاهی معماران با فرآیند ادراک، این امکان را ایجاد می کند تا در فضای معماری با استفاده از سطوح و مراتب مختلف ادراکی، باعث تعامل و توجه بیشتر مخاطب با بنا گردد. از طرفی، کیفیات بصری موجود در فرآیند ادراک، قابل تعمیم در معماری بوده و می تواند به تحلیل زیبایی شناسی اثر، کمک نماید.