محصولات الواری و غیر الواری درختان بنه و بعضی دانش های سنتی مرتبط با آنها در جنگل های بانه

محصولات غیرالواری جنگل شامل کالاهای غیر از چوب با منشاء بیولوژیکی از جنگل ها، درختزارها و درختان خارج از محدوده جنگل است. بنه یکی از درختان ارزشمند جنگل های زاگرس از نظر اکولوژیکی و اقتصادی است که محصولات غیرالواری متعددی از این درختان برداشت می شود. در شهرستان بانه استان کردستان، جوامع محلی از درخت بنه استفاده های مختلفی می کنند و دانش سنتی قابل توجهی در این زمینه دارند که کمتر به آن ها پرداخته شده است. با توجه به درختان بنه در شهرستان بانه و تنوع محصولات غیرالواری این درختان، هدف این پژوهش شناسایی و معرفی محصولات الواری و غیرالواری مربوط به این گونه در بخش نمشیر (روستاهای زیویه و بیلو) شهرستان بانه در استان کردستان بود.

جهت گردآوری اطلاعات بهره برداری های محصولات غیرالواری درختان بنه، از مصاحبه های ساختارنیافته و نیمه ساختاریافته و مشاهده مستقیم استفاده شد. از روش نمونه برداری گلوله برفی (Snowball sampling) برای مصاحبه های نیمه ساختاریافته با افراد کلیدی استفاده شد. در این پژوهش، 60 اطلاع رسان از سامان های عرفی مورد پژوهش انتخاب شدند و در قالب 28 مصاحبه با متوسط یک ساعت و 10 دقیقه (برای هر مصاحبه) داده ها جمع آوری شد.

 نتایج نشان داد که بنه در سامان عرفی روستاهای بیلو و زیویه به ترتیب 1/4 و 8/8 درصد از ترکیب گونه ای درختی را شامل شده و سهمی معادل 09/2 و 56/2 درصد در اقتصاد خانوار دارد (درآمد خالص خانوار در دو روستای فوق به ترتیب 07/34 و 12/41 میلین تومان در سال است). در هر دو روستا به طور متوسط 19/4 میلیون تومان درآمد از طریق منابع طبیعی حاصل می شود و میانگین درآمد حاصل از هر درخت بنه در روستای زیویه (یا 8/109 هزارتومان) بیشتر از روستای بیلو (با 5/96 هزار تومان در سال) است. محصولات الواری و غیرالواری درختان بنه در دسته های شامل کاربرد دارویی (برداشت شیره بنه و عرق بنه)، غذایی (استفاده از میوه بنه برای معطر سازی دوغ، تهیه خوراک (آش)، ترشی بن، روغن بنه و عرق بنه، معجون گوژمه)، صنایع دستی (تولید تسبیح و تخته نرد)، انرژی (تولید ذغال و چوب سوختی)، ساختمانی (بکار گیری در ساختمان سازی) و دامداری (استفاده از برگ در تعلیف دام های کوچک (بره ها) تقسیم بندی شدند. برداشت شیره بنه با 8/62 درصد سهم از کل برداشت ها به عنوان مهم ترین برداشت سنتی از درختان بنه شناسایی شد و پس از آن استفاده از میوه درختان بنه با 33 درصد سهم در درجه بعدی قرار دارد. از طرفی 3/33 و 3/8 درصد از محصولات درخت بنه در بازارهای استانی و بین المللی راه می یابد و و باقی برداشت های سنتی مصرف خانوار در شهرستان بانه دارند. عمده بهره برداری غیراصولی شیره بنه شامل برداشت های سالانه، تیغ زنی و کاسه گیری غیرمتناسب با توان درختان بنه، برداشت سقز از درختان مسن و تنه تهی و استفاده از کاسه های پلاستیکی هستند.

درمجموع، نتایج این پژوهش موید وجود دانش های سنتی متعددی در ارتباط با درخت بنه بود، اما تاکید می شود که این دانش ها باید با اصول مدیریت پایدار جنگل سازگار شوند. برای کاهش اثرات منفی برداشت شیره بنه از درختان بنه راهکارهایی همانند افزایش دوره بهره برداری به پنج سال، عدم سقزگیری از درختان مسن و سرخشکیده، عدم استفاده از کاسه های پلاستیکی پیشنهاد شد.