تحلیل تطبیقی دو مقام «تذکر» و «ذکر» در سلوک عرفانی

تشابه اسمی و قرابت مفهومی میان برخی مقامات سلوک، همچون ذکر و تذکر سبب شده ماهیت دقیق این مقامات در هاله ای از ابهام بماند. در برخی آثار عرفانی، این اسامی به صورت مترادف و در مورد یک مقام به کار رفته و در برخی دیگر، بین آنها تفاوت قایل شده و هر کدام را مقامی مستقل معرفی کرده اند. در این پژوهش برآنیم با توجه به کاربرد گسترده واژه های ذکر و تذکر در حوزه های عرفانی و غیرعرفانی، ضمن بررسی معانی مختلف این دو واژه، به تطبیق آنها با یکدیگر بپردازیم. هدف آن است که مشخص شود آیا تفاوت بین ذکر و تذکر در عرفان، فقط اختلاف در تعابیر است و هر دو از یک حقیقت واحد سخن می گویند یا آن که با دو مقام مستقل روبرو هستیم. بدین منظور، از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. رصد آثار عرفانی نشان داد که این دو مقام ضمن اشتراک در مفهوم «یادآوری»، با یکدیگر تفاوت ماهوی داشته و جایگاه مستقلی در سلوک عرفانی دارند. مقام تذکر مربوط به مرحله اول سلوک (بدایات) است و به واسطه یادآوری عبادات، سالک را به یاد خدا سوق می دهد؛ ولی مقام ذکر مربوط به مرحله پنجم سلوک (اصول) است و قلب سالک را بی واسطه به یادآوری دایمی خداوند مشغول می سازد.