ظهور معماری ایران به منزله موضوع پژوهش در تاریخ نگاری های مدرن دوره قاجار

تاریخ نگاری مدرن ایران در میانه های دوره قاجار، از عوامل تعیین کننده در زمینه سازی برای ظهور تاریخ نگاری معماری ایران است. در این مقاله به این پرسش پاسخ گفته ایم که در پیگیری ریشه های تاریخ نگاری معماری ایران، تاریخ نگاری نیمه دوم دوره قاجار، به مثابه دوره آغازین تاریخ نگاری مدرن ایران، چه جایگاهی داشته است؟ روش تحقیق تفسیری-تاریخی است و در آن به بررسی نمونه هایی از نخستین تاریخ نامه های مدرن ایران در این دوره پرداخته ایم و کوشیده ایم نقش آنها را در تحول رویکرد به معماری در آثار پژوهشی آشکار کنیم. این بررسی نشان می دهد از جمله پیامدهای نگاه مدرن در تاریخ نگاری ایران، پیدا شدن مفهوم «ایران باستان» بود و همچنین استفاده از اسناد معتبر اهمیت پیدا کرد. در نتیجه معماری ایران نخست به مثابه نوعی شاهد کالبدی در کنار دیگر شواهد باستان شناختی به تاریخ نامه های عمومی راه یافت. مورخان در این مرحله بر نقوش و کتیبه ها تمرکز داشتند و کلیت آثار معماری موضوع توجه آنها نبود. دسترسی به منابع بیشتر و آشنایی مورخان با حوزه های مختلف پژوهش تاریخی در غرب، به تدریج معماری را به موضوعی تخصصی در تاریخ عمومی تبدیل کرد و دریافتی از آن در تاریخ نامه ها ظاهر شد که به معماری همچون کلی منسجم نظر داشت. به کارگیری زبان معمارانه در پرداختن به بناها و توصیف ویژگی های کالبدی و فضایی ابنیه از نشانه های تخصصی شدن رویکرد به معماری در این آثار است. در نهایت با شکل گیری نهادهای متولی آثار تاریخی در ایران و گسترش توجه به معماری در میان پژوهشگران ایرانی و غربی، به تدریج تک نگاری ها و آثار پراکنده ای درباره معماری منتشر شد که از نخستین نشانه های تبدیل تاریخ معماری ایران به حوزه ای مستقل در تحقیق بود.