نقش حاکمان در دین پذیری جامعه؛ مطالعه موردی گزاره «النا س علی‏ دین‏ ملوکهم»

نقش حاکمان در دین پذیری یا دین گریزی جامعه، موضوع بحث بسیاری از پژوهشگران مباحث دینی و اجتماعی قرار گرفته است. برخی از آنها بر پایه گزاره «الناس علی‏ دین‏ ملوکهم» حاکمان را تنها عامل تعیین کننده فرهنگ دینی مردم دانسته اند. بررسی پیشینه این عبارت، نشان از آن دارد که به رغم تکرار آن در برخی آثار پژوهشی معاصر، در منابع معتبر شیعه و اهل سنت دیده نمی شود و در اندک آثاری که از آن یاد شده، یا سندی برایش ذکر نشده و یا به صراحت، مثلی رایج دانسته شده است. بررسی محتوایی این حدیث با عرضه آن بر قرآن و با تشکیل خانواده حدیث، گویای آن است که تاثیر منفی یا مثبت حاکمان بر دین و فرهنگ جامعه، پذیرفتنی است و واقعیت های تاریخی آن را تایید می کند؛ اما ازآنجاکه بر پایه برخی دیگر از آیات و روایات، عوامل متعددی در دین داری یا دین گریزی مردم نقش دارند، نمی توان حاکمان را تنها عامل به حساب آورد؛ به ویژه که در برخی جوامع، به رغم حاکمیت رهبران صالح، جامعه مسیر انحرافی خود را ادامه داده و در برخی جوامع، با وجود تلاش گسترده و طولانی مدت رهبران فاسد برای انحراف جامعه، مردم کمتر تحت تاثیر القایات آنها قرار گرفتند و باورهای اصیل خود را حفظ کردند. افزون بر این، امروزه با برداشته شدن انحصار دولت ها در عرصه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اطلاع رسانی، و ظهور امپراتوری های رسانه ای فراملی بی مسیولیت، اما قدرتمند، از میزان تاثیرگذاری مثبت و منفی حاکمان ملی در فرهنگ جامعه به شدت کاسته شده است.