معرفی نسخه خطی «تفسره الرموز» و بررسی سطح فکری، زبانی و ادبی مثنویهای آن

سلسله چشتیه از سلسله های مهم تصوف در ایران، افغانستان و هند است. کتاب تفسره الرموز امیر روپوش، از جمله آثار بزرگان این سلسله در قرن یازدهم و ترکیبی از نظم و نثر است. مثنویهایی که در این کتاب آمده است، برای مطالعه شعر فارسی در طریقت چشتیه اهمیت ویژه ای دارد. در این جستار کوشیده شده ضمن معرفی نسخه منحصر‌بفرد کتاب، به بررسی ویژگیهای فکری، زبانی و ادبی مثنویهای تفسره الرموز پرداخته شود.

این پژوهش از نوع بنیادی و نظری است که به روش توصیفی-تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای و فیش‌برداری انجام پذیرفته است. جامعه آماری آن، مجموعه ابیات مثنویهای تفسره الرموز است که جمعا 1277 بیت است.

براساس یافته های این پژوهش، در سطح فکری توجه به توحید و وحدت وجود و ارتباط وجودی شیخ با خدا، کاربرد گسترده اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کاربرد مفاهیم مغانه و بزمی از مهمترین ویژگیهای فکری مثنویهای تفسره الرموز است. در سطح آوایی و واژه ها نیز تخفیف واجها و هجاها، کاربرد گسترده واژه ها و ترکیبات عربی، ساخت ترکیبات بدیع، و کاربرد انواع جناس و موازنه و ترصیع اصلیترین ویژگیهای سبکی ابیات متن است. همچنین مهمترین ویژگیهای ادبی مثنویهای تفسره الرموز کاربرد قابل توجه تشبیه، استعاره های مکنیه و استعاره در فعل (تصاویر پویا) و نیز کاربرد انواع تکرار واژه (ردیف، تشابه الاطراف، طرد و عکس، ردالصدر علی العجز و...) است.

باآنکه برخی از این مثنویها در اوزان متفاوتی سروده شده است، اشتراکات سبکی آنها نشان میدهد این ابیات از خود مولف است. در این مثنویها اگرچه کاربرد تصاویر و صور خیال پربسامد نیست، از تصاویر پویا و دارای حرکت و حیات استفاده شده است؛ همچنین ترکیبهای بدیع و موسیقی غنی واژه ها و الفاظ (از راه تکرار واژه ها و واجها) اهمیت سبکی ویژه ای دارد.