تاثیر و سهم موضوع «عشق» در نیایشهای مثنوی معنوی

نیایش در تمام فرهنگهای بشری و ادیان و مذاهب جهان جایگاه خاصی دارد و تاثیر آن بر روح و روان و آرامش انسان امری مسلم است. شاعران ادب فارسی نیز بعنوان دارندگان روحهای لطیف و حساس در لابلای ابیات خود، نیایشهایی نغز و دلنشین گنجانده اند که از عمیقترین بخشهای آثارشان است. در این مقاله به بررسی نیایشهای موجود در مثنوی معنوی با تاکید بر تاثیر و سهم موضوع عشق در نیایشهای این اثر پرداخته شده است.

این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. به این ترتیب که پس از مراجعه مستقیم به مثنوی معنوی و استخراج ابیات مربوط به نیایش، با تفکیک و دسته بندی آنها و سپس با رجوع به منابع مربوط، به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شد. جامعه آماری این پژوهش بر نیایشهای مثنوی معنوی، شش دفتر مثنوی معنوی اوست.

موضوع نیایش در شش دفتر مثنوی بصورت پراکنده وجود دارد که بسامد آن در دفتر دوم بیشتر است. اگرچه موضوع نیایش از نوع غنایی محسوب میشود، اما اکثر نیایشهای مولانا در مثنوی به شیوه غیرعاشقانه و از زبان شخصیتهای داستانی و در خدمت تعلیم و اندرز هستند؛ اصول و آداب نیایش را آموزش میدهند و اصولا در جایگاه ادب تعلیمی جای میگیرند و بسامد کمی از نیایشها، که آنها را نیایشهای عاشقانه مینامیم و بیشتر از زبان خود مولانا بیان شده اند، در جایگاه ادب غنایی قرار دارند.

نیایش در مثنوی به سه دسته تعلیمی (درخواستی)، محض (عاشقانه) و فنا (خود خداوند) تقسیم میشود. در نیایشها و حکایات تعلیمی، شخصیتهای حکایتها، برای رفع حاجات خود اقدام به نیایش میکنند، اما در نیایشهای محض (عاشقانه) بیان حاجات کمتر دیده میشود و نیایش با معبود در شکلی عاشقانه و گفتگوی دوستانه و دوطرفه دیده میشود. در نیایش فنا، نیایشگر عاشق در وجود خداوند فانی شده و در این مقام دعاگو و اجابت‌کننده دعا یکی میشود و آن خود خداوند است و به همین دلیل است که مولانا دعا و پرستش و مناجات را نیز به خداوند نسبت میدهد.