مضمون های همانند در داستان ضحاک شاهنامه و اسطوره های مانوی

داستان ضحاک یکی از داستان های شاهنامه است که پیش از این پژوهشگران آن را از ابعاد گوناگون سنجیده اند. نگارنده نیز در این جستار بر آن است به روش توصیفی تحلیلی برخی همانندی های این داستان را با اسطوره های مانوی آشکار سازد. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که میان اساطیر مانوی و آنچه در داستان ضحاک شاهنامه آمده است، همسانی هایی به این ترتیب دیده می شود: همان گونه که در کیش مانی دیو آز مادینه است، ضحاک نیز بنا به گواهی هایی مادینه است؛ شاید بتوان دو مار رسته بر دوش ضحاک را  تعبیری از دو عفریت نر و ماده در کیش مانی دانست که نمی توان آن دو را منقطع کرد و در حال رشد هستند؛ در متن های مانوی، اژدهای تاریکی را می بینیم که در شباهنگام، بسیار درد و مرگ می زاید به همان سان که اژدهای شاهنامه، هر شب دو مرد جوان را به آزیگری می کشد؛ در باورهای مانی، هرمزدبغ و فرزندانش به تاریکی می آمیزند که این ترفندی است جنگی و قصد رهایی در آن است چنان که ارمایل و گرمایل نیز به ضحاک می آمیزند اما رهایی انسان ها را در نظر دارند؛ در متن های مانوی، همان گونه که عیسای درخشان آدم را از وجود آز آگاه می کند، در شاهنامه کاوه مردمان را از وجود ضحاک (آز) می آگاهاند؛ در متن های مانوی، پس از آن که مهرایزد، هرمزدبغ را از مغاک اهریمن رهایی می بخشد، دیوان و اژدهایان را در کوهستان به بند می کشد هم چنان که فریدون ضحاک را در کوه در بند می کند؛ همان گونه که اشقلون از زادن فرزند گیهمرد اندوهناگ و بیمار می شود، ضحاک نیز با آگاهی از تولد فریدون غمگین می گردد و همان سان که گیهمرد، نام درخت لوتوس را بر فرزند می نهد، فریدون نیز درخت بارور خوانده می شود. اشقلون گاو و درخت را نابود می کند و ضحاک مرغزار و گاو درون آن را از میان برمی دارد.