شناخت و تحلیل شیوه های پیرنگ سازی در تاریخ بیهقی

روایت و روایتمندی عنصر مهمی در گزارش تاریخی و شرح رویدادها و افعال انسان است. پیرنگسازی به معنای تمهیدات و صناعات بکاررفته در ترتیب و ارایه رویدادهای تاریخ به نحوی معنادار، وجه عمده روایتمندی است و از این نظر جزو مقولات مورد توجه نویسندگان در زمان نگارش متن تاریخبوده است. تاریخ بیهقی نمونه خاص و ممتاز تواریخ دودمانی در شرح وقایع دوران پادشاهی مسعود غزنوی است که شیوه های خاص آن در پردازش طرح کلی و پیرنگ در روایت وقایع، کمتر مورد توجه بوده است. پژوهش پیش‌رو با بهره گیری از آرای دو نظریه پرداز روایت تاریخی، پل ریکور و هایدن وایت، به شناسایی و تحلیل شیوه های پیرنگسازی تاریخ بیهقی با رویکردی مقایسه ای و همچنین با توجه به کاربردهای و دلالتهای معنایی این شیوه ها میپردازد.

مطالعه و جمع‌آوری داده ها در این مقاله به شیوه کتابخانه ای و شیوه بحث توصیفی-تحلیلی است.

پیرنگسازی در تاریخ بیهقی در دو حوزه طرح کلی تاریخ و پیرنگ روایات و قایع قابل بررسی است. در حوزه طرح کلی، نشانه گذاری دوره های تاریخ و همچنین تغییر جایگاه زمانی پاره های تاریخ در قالب تکنیک گذشته نگر و آینده نگر مهمترین تمهیدات بیهقی در پیرنگسازی است. در پیرنگسازی روایات وقایع تاریخ، پیرنگسازی براساس الگوبرداری روایت از دو جریان روایات برجسته تواریخ پیشین (بخصوص تواریخ خلفا) و روایات دوران حکومت محمود غزنوی، دارای اهمیت است. همچنین در این حوزه تغییراتی که در پیرنگ حکایات الحاقی (نسبت به روایات اصلی آنها) برای درج در تاریخ اعمال شده، بواسطه دو تکنیک شرح زمینه ها و اسباب وقایع و همچنین افزودن کنشها، موقعیتها و گفتارهای خاص به پیرنگ اصلی معرفی شده است.

در تاریخ بیهقی تمهیدات نوآورانه ای در پیرنگسازی نسبت به شیوه های معمول در تواریخ پیشین بکار رفته است. نشانه گذاری تاریخ، درج گذشته نگرها و آینده نگرها در تدوین طرح کلی تاریخ و بهره گیری از الگوها و تناظرها در تدوین پیرنگ روایات، ازجمله مهمترین تمهیدات پیرنگسازی بیهقی است که به نحوی بدیع و گسترده در این تاریخ بکار رفته است.