بررسی رویکرد معرفتی ابن عربی و امام خمینی به عقل در ساحت عرفان

نقش عقل در کسب معرفت از مسایلی است که هر عارفی به فراخور نگاهی که به این مقوله داشته، درباره آن اظهار نظر نموده است. ابن عربی با نظام مندی آموزه های عرفانی، به تبیین جایگاه عقل در حصول معرفتی که برای سالک در طی منازل عرفانی ممکن است رخ دهد، پرداخته است. او با طرح ابتکاری این مسیله به صورت عقل فاعلی و قابلی، معتقد است که عقل به لحاظ فاعلی به عنوان منبع و ابزار در محدوده معینی می تواند برای عارف مفید واقع شود. مهم ترین کارکرد عقل فاعلی در مقام عمل و در مخالفت با هوی و شهوت است که انسان را از گرفتاری در بند هوی و شهوت رهایی می بخشد. درباره عقل قابلی نیز شیخ اکبر معتقد است که در مقام پذیرش عقل ساحت نامحدودی در پیش روی خود خواهد داشت و با قبول معارفی که به او هبه می شود بر تمامی معارف آگاه خواهد شد. امام خمینی نیز در تبیین نقش معرفتی عقل، با تاکید بر نقش آن در سلوک علمی و عملی، معتقد است که عقل در آغاز راه سلوک و در نخستین مقامات عرفانی که هنوز مکاشفه ای برای سالک الی الله رخ نداده، می تواند نقش هادی و راهنما را داشته و با اقامه دلیل و برهان وجود حق تعالی و برخی امور دیگر را اثبات نماید؛ اما در سیر مقامات بالاتر اتکاء و اعتماد به عقل، حجاب غلیظی است که مانع از وصول به معرفت حقیقی خواهد شد.