سیاست های نفتی شوروی در ایران، تاسیس فرقه دموکرات و نقش مردم آذربایجان

چگونگی شکل گیری و سقوط فرقه از سوی برخی محافل قوم گرا و گریز از مرکز، همواره محل مناقشه بوده، اما با انتشار اسناد محرمانه اتحاد شوروی پس از (1991م، 1370ش)، زوایای بیشتری از مناسبات و مسایل پشت پرده وقایع مربوط به سالهای مورد نظر و همچنین سیاستهای شوروی در ارتباط با ایران و فرقه دموکرات آشکار شده است. یافته های این مقاله بر اساس روش ترکیبی یعنی ترکیبی از مطالعه تطبیقی و تحلیل عقلانی است و میکوشد به این مساله پاسخ بدهد که چه نسبتی بین پیدایش فرقه دموکرات و امتیاز خواهی نفتی شوروی در ایران وجود دارد. رقابت دیرین روس و انگلیس و انحصار نفت جنوب در ید استعمار بریتانیا از عوامل موثر در امتیازخواهی شوروی از نفت شمال بود. توجه شوروی به نفت شمال به اوان جنگ اول جهانی باز میگردد. اشغال بخش هایی از خاک ایران و خودداری شوروی از تخلیه آن علیرغم توافق قبلی، فرصت مقتضی امتیاز خواهی را برای شوروی فراهم نمود. گرچه شوروی تلاش میکرد تا شکل گیری فرقه دموکرات در آذربایجان را حرکتی مردمی و هویت طلبانه معرفی نماید اما بررسی و تحقیق در اسناد و شواهد عینی نشان میدهند که موجودیت، اهداف، مرامنامه و اقدامات فرقه دموکرات، همگی در شوروی تهیه و تدوین شده بود. فرقه دموکرات به موازات حزب توده و نیروهای چپ در راستای اهداف شوروی از آن جمله مساله امتیاز نفت شمال عمل میکردند. فرقه دموکرات آذربایجان درواقع ابزاری برای اعمال فشار به دولت مرکزی ایران و کسب امتیاز نفت بود. البته عوامل مختلفی در ناکامی شوروی برای کسب امتیاز نفت دخیل بوده اند. سیاست ورزی احمد قوام، شکایت ایران به سازمان ملل و فشارهای بین اللملی و مقاومت مردم آذربایجان در برابر فرقه از آن جمله اند.در این مقاله به همین وجه اخیر تاکید شده است. مقاله به این نتیجه رسیده است که هرچند مردم آذربایجان در ظهور و شکل گیری فرقه نقشی نداشتند اما در بیرون راندن آن و ناکامی شوروی در دستیابی به امتیاز نفت شمال نقش مهمی ایفا کردند. لازم به ذکر است روش پژوهش حاضر تفسیری- کیفی بوده است.