تاملی بر وضعیت بلاغت و دستور در شبه قاره هندوستان قرن دوازدهم با تکیه بر نسخه خطی ضوابط عظیمیه

این مقاله به معرفی و بررسی محتوایی نسخه خطی ضوابط عظیمیه اثر محمدعظیم قریشی میپردازد. «ضوابط عظیمیه» به ‌سال 1130 (قرن دوازدهم ه.ق)، در فن لغت و بلاغت و دستور زبان، به ‌دست محمدعظیم قریشی تالیف شده ‌است. موضوع این اثر «زبان پارسی در منطقه شبه قاره» است. این نسخه در 414 صفحه، با حاشیه نویسی و هامش نویسی همراه است. نسخه های موجود از این اثر خطی، یکی در مرکز میکروفیلم نور، کتابخانه انجمن ترقی اردو در دهلی نو و دو نسخه در پاکستان، کراچی، مجموعه همدرد و اسلام‌آباد، مجموعه گنج‌بخش با شماره 7872 ثبت شده اند. این کتاب در راهنمای فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان، ج 13، ص 2710، در ذیل مجموعه های دانشهای بلاغی، لغت، عروض‌وقافیه و قواعد ادبی آمده است. این مقاله به معرفی و بررسی محتوای این مجموعه میپردازد‌ و موضوعات مندرج در نسخه را با ذکر شواهد توضیح میدهد.

 روش این تحقیق از نوع توصیفی_تحلیلی با استفاده از ابزار گرد‌آوری کتابخانه ای بصورت سندپژوهی و روش داده کاوی تحلیل محتواست. به این صورت که متن تصحیح‌شده نسخه خطی ضوابط عظیمیه را، که خود برمبنای شیوه تصحیح بینابینی است، بررسی کرده و به تحلیل محتوا و دستور و بلاغت آن پرداخته ایم.

این متن یک کتاب آموزشی پرمحتوا و مفید در دوره موردبحث، درخصوص دستور زبان فارسی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، قافیه و عروض و نیز علوم مرتبط دیگر چون نجوم و منطق و کلام و... است. در این نسخه، که مولف از تمام کتب آموزشی مرتبط تا دوره خود بهره برده، درباره موضوعات بحث، هیچ نکته ای را فروگذار نکرده است و بنظر میرسد این کتاب، کتاب آموزشی جهت تدریس در مدارس بوده است.

زبان پارسی و گسترش و آموزش آن در دوره حکومت گورکانیان در هندوستان دغدغه ادیبان و حکمرانان محسوب میشده و نگارش این کتاب و کتب مشابه و تهیه نسخه های خطی بعدی از روی آن، ضرورت این تعلیم و گسترش را به اثبات میرساند. بااینکهاین کتاب متعلق به حدود دو قرن پیش است، اما چون کتابی تعلیمی است تا حد امکان سهولت فهم در آن رعایت شده ‌است.