تحلیل گفتمان ایدئولوژی در لایه های سبکی غزلیات مدحی حافظ

اگرچه مدح به مثابه وصله ناجوری در دیوان لسان الغیب، بر چشم و طبع حافظ دوستان گرانی می کند، و نیز درست است که ماهیت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده خویی حافظ قرار می گیرد، اما خواه ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت های منتقدان نهاده است. مسیله اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش داوری از غزلیات مدحی حافظ با رویکرد سبک شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه های سبکی چهارگانه زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانی این غزلیات بوده است. به منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایه زبانی، غلبه رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص های شخصی، واژگان حسی و واژگان خاص که لازمه شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایه نحوی، وجهیت عاطفی و تمنایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ در اگرچه مدح به مثابه وصله ناجوری در دیوان لسان الغیب، بر چشم و طبع حافظ دوستان گرانی می کند، و نیز درست است که ماهیت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده خویی حافظ قرار می گیرد، اما خواه ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت های منتقدان نهاده است. مسیله اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش داوری از غزلیات مدحی حافظ با رویکرد سبک شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه های سبکی چهارگانه زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانی این غزلیات بوده است. به منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایه زبانی، غلبه رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص های شخصی، واژگان حسی و واژگان خاص که لازمه شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایه نحوی، وجهیت عاطفی و تمنایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ در لایه بلاغی، ابتکار و تلاش چندانی برای ابداع ابزارهای بلاغی به منظور تایید و تاکید گفتمان مدحی به چشم نمی آید؛ در لایه گفتمانی اولویت با کنش های تصریحی و ترغیبی است که آن هم در خدمت تبلیغ ارزش های گفتمانی حافظ (و نه ممدوح) قرار می گیرد؛ بنابراین، می توان نظر داد که تفاوت معنی داری در هیچ یک از لایه های سبکی و گفتمانی غزلیات مدحی حافظ با سایر غزلیات او وجود ندارد و مجموع این عوامل باعث کم رنگ شدن مدح و خاصیت مداحی در شعر حافظ بوده است. لایه بلاغی، ابتکار و تلاش چندانی برای ابداع ابزارهای بلاغی به منظور تایید و تاکید گفتمان مدحی به چشم نمی آید؛ در لایه گفتمانی اولویت با کنش های تصریحی و ترغیبی است که آن هم در خدمت تبلیغ ارزش های گفتمانی حافظ (و نه ممدوح) قرار می گیرد؛ بنابراین، می توان نظر داد که تفاوت معنی داری در هیچ یک از لایه های سبکی و گفتمانی غزلیات مدحی حافظ با سایر غزلیات او وجود ندارد و مجموع این عوامل باعث کم رنگ شدن مدح و خاصیت مداحی در شعر حافظ بوده است.