سنجش تقسیم قضیه به حقیقیه، خارجیه و ذهنیه با تکیه بر رابطه ذهن و زبان

ابتکار تقسیم قضیه به حقیقیه، خارجیه و ذهنیه سهم منطق‌دانان قرن هفتم است؛ هرچند می‌توان ریشه‌های آن را در آثار پیشینیان مشاهده کرد. در این مقاله این تقسیم با تکیه بر دوگانه قضیه ملفوظه و معقوله مورد سنجش قرار گرفته است. براساس دوگانه یادشده هرچند در سطح زبان، موضوع قضایای ثلاث یکسان است، اما در سطح مفهوم، موضوع خارجیه، مقید به قید «موجود در خارج» است، ولی موضوع حقیقیه نسبت به این قید، مطلق است. ذهنیه نیز مانند خارجیه، مقید است. پس یک قضیه با موضوع یکسان به سه قسم تقسیم نمی‌شود. هییت قضیه محصوره، تنها بر حقیقیه دلالت دارد و خارجیه با قید یادشده یک قضیه حقیقیه است که افراد مفروض، به دلیل داشتن آن قید، تخصصا از شمول آن خارج‌اند. همچنین خارجیه به شخصیه بازگشت نمی‌کند. در مرحله دلالت هییت قضیه محصوره، افراد از طریق عنوان به‌طور اجمالی لحاظ می‌شوند، مانند وضع حروف در دیدگاه مشهور اصولی‌ها. در این مرحله قضیه بر هیچ فرد محقق یا مقدری دلالت ندارد. اینکه قضیه شامل چه افرادی است، به مرحله تطبیق بازمی‌گردد. با این تحلیل، حقیقیه به شرطیه منحل نمی‌شود.