آرایه ها و تزئینات برون متن (جلدها) در نسخه های نفیس دوره قاجار

هدف از پژوهش حاضر بررسی ویژگی های آرایه ها و تزیینات در نسخ خطی دوره قاجار در بخش بیرون متن و بررسی انواع و فراوانی گونه های جلدهای نفیس مورد استفاده در کتاب آرایی نسخه های خطی این دوره است.

روش /رویکرد پژوهش:

 روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است که به شیوه استقرایی، گونه های جلدهای نفیس و هنری دوره قاجار و فراوانی آن ها در مخزن کتابخانه ملی احصا شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به روش نمونه گیری هدفمند، تعداد 84 نسخه هنری رقم دار و تاریخ دار دوره قاجار انتخاب شد و مورد مطالعه قرار گرفته است.

در میان 84 نسخه مورد تحقیق، جلد های چرمی بیشترین فراوانی با 49 نسخه را دارد؛ پس از آن جلدهای رنگ و روغن با فراوانی 21 نسخه و سپس جلد های پارچه ای با فراوانی 10 نسخه و جلد مقوایی با روکش کاغذی 1 نسخه قرار دارند. در میان جلدهای روغنی به کار رفته در نسخه های مورد پژوهش، بیشترین فراوانی مربوط به طرح ترنج و سرترنج و لچکی ها و سپس نقوش گل های الوان و گل و مرغ و سپس نقوش گل و بوته های ریز و درشت و طرح های اسلیمی است. در میان جلدهای چرمی، بیشترین فراوانی مربوط به جلدهای تیماج با 38 نسخه است. در میان کتاب آرایان و مجلدان دوره قاجار، گونه چرمی جلدها به دلیل سهولت دسترسی و کوتاه تر بودن فرایند آماده سازی آن بیشترین فراوانی را در استفاده برای نسخ نفیس داشته است. چنان که گونه رنگ و روغن به جهت دشواری و طولانی بودن فرایند آماده سازی، فراوانی کمتری نسبت به جلدهای چرمی داشته است.با تعمیم یافته های این پژوهش به نسخه های نفیس دیگر این دوره می توان چنین گفت: چون فرایند تهیه جلدهای رنگ و روغن پیچیده تر از جلد های دیگر بوده، جلدهای هنری رنگ و روغن در تعداد کمتری از نسخه های هنری دوره قاجار به کار رفته و در نسخه های بیشتر این دوره، جلدهای چرمی- به جهت سهولت تهیه آن نسبت به جلدهای روغنی- به کار رفته است.در میان جلدهای چرمی این دوره، فراوانی بیشتر جلدهای تیماج نسبت به انواع دیگر جلدهای چرمی به دو دلیل است: الف. به دلیل فراوانی بسیار و دسترسی آسان به تیماج و ب. سهولت اجرای طرح های ضربی ترج و سرترنج و لچکی و سوخت در تیماج نسبت به سایر چرم ها. چنان که کاربرد پارچه های هنری در ساخت جلد برای نسخه های هنری این دوره چندان مرسوم نبوده و در موارد معدودی از روکش پارچه درجلدها استفاده شده است که به جهت استحکام کمتر پارچه و احتمال فرسودگی و پارگی بیشتر آن نسبت به چرم و رنگ و روغن است.