ویژگی های برنامه درسی آموزش سواد رسانه ای در دوره دوم ابتدایی

پیشینه و اهداف:

 با توجه به اهمیت آموزش سواد رسانه ای به کودکان در برنامه های آموزشی بسیاری از مدارس دنیا و خلاهای موجود در آموزش سواد رسانه ای کشور ایران و همین طور تاکید پژوهش های مختلف  بر استفاده از روش های یادگیرنده محور مبتنی بر الگوهای پردازش اطلاعات و یادگیری اجتماعی در آموزش سواد رسانه ای، این مساله مطرح می شود که با توجه به ویژگی های آموزش سواد رسانه ای در مطالعات پیشین، عناصر برنامه درسی آموزش سواد رسانه ای چیست؟ هدف پژوهش حاضر، تعیین ویژگی های عناصر برنامه درسی سواد رسانه ای دوره دوم ابتدایی در جهت مصرف کارکردی، مصرف انتقادی، تولید-مصرف کارکردی و تولید-مصرف انتقادی رسانه بود.

این پژوهش با روش ترکیبی (کیفی و کمی) انجام گرفت. در مرحله اول جهت شناسایی ویژگی های برنامه درسی آموزش سواد رسانه ای دوره دوم ابتدایی از روش کیفی سنتز پژوهی (فراترکیب کیفی)، در مرحله بعد جهت بررسی نظر متخصصان از روش توصیفی- پیمایشی و در بررسی میزان تاثیر اجرای برنامه از طرح شبه تجربی پیش آزمون-پس آزمون با گروه گواه و آزمایش استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش از سه گروه تشکیل شده است. الف) پژوهش های انتشار یافته در حوزه   آموزش  سواد رسانه ای در پایگاه های علمی معتبر داخلی و خارجی که از تعداد4309،  18 سند مرتبط در حوزه سواد رسانه ای به صورت هدفمند، به عنوان نمونه انتخاب شدند. ب) در بخش اعتبار سنجی اولیه طرح نیز،  15 نفر از متخصصان به صورت هدفمند (با معیار تخصص و تجربه در حوزه آموزش سواد رسانه ای) از جامعه آماری مدرسان و متخصصان برنامه ریزی درسی حوزه های سواد رسانه ای  به عنوان  نمونه انتخاب شدند. ج) در بخش کمی جامعه آماری شامل دانش آموزان دوره دوم ابتدایی شهر همدان در سال تحصیلی 99-1398 بود که با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای تصادفی چندمرحله ای 2 کلاس و درمجموع 63 دانش آموز دختر پایه ششم به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. جهت تجزیه وتحلیل داده ها برای استخراج اطلاعات از پژوهش ها و تحلیل و ترکیب یافته ها در تعیین ویژگی های برنامه درسی، از روش تحلیل محتوا به شیوه کدگذاری استفاده شد. در این مرحله علاوه بر استفاده از ابزار CASP  در انتخاب واحدهای مناسب مطالعاتی، برای اطمینان از نحوه کدگذاری ها، علاوه بر استفاده از تکنیک خود بازبینی محقق، از دو نفر از متخصصین حوزه ارتباطات و برنامه درسی جهت کدگذاری مجدد یافته ها استفاده شد. در مرحله دوم  با استفاده از پرسش نامه محقق ساخته، ارزیابی داده های حاصل از نظرخواهی جهت اعتبار سنجی برنامه درسی، با  ضریب CVR انجام گرفت. در مرحله سوم برای تجزیه وتحلیل داده های حاصل از آزمون های محقق ساخته(عملکردی، والد سنجی و خود سنجی) در چهار سطح مصرف کارکردی، مصرف انتقادی، تولید-مصرف کارکردی  و تولید-مصرف انتقادی، با توجه به عدم برخورداری داده ها از توزیع نرمال در پیش آزمون و پس آزمون از آزمون یومان-ویتنی استفاده شد.

یافته های پژوهش در بخش فراتحلیل حاکی از آن بود که ویژگی هایی چون توجه به رویکرد انتقادی، سواد رسانه ای انتقادی، سواد رسانه ای شناختی و سواد رسانه ای جدید و مبانی برنامه فلسفه برای کودکان  در عنصر مبانی؛ کسب و ارتقای شاخص های مصرف رسانه ای (پرورش تفکر مراقبتی)، سواد رسانه ای انتقادی (پرورش تفکر انتقادی) و تولید پیام های رسانه ای  (پرورش تفکر خلاقانه) در عنصر هدف؛ توجه به ابعاد شناختی، احساسی، زیبایی شناختی و اخلاقی، تجارب زیسته دانش آموزان در مواجهه با رسانه های مختلف، مولفه های مورد تاکید در نظریه های سواد رسانه ای  و در تلفیق با سایر دروس در عنصر محتوا؛  توجه به  بحث و مشارکت در حلقه های کندوکاو کلاسی، پژوهش محوری، مبتنی بودن بر الگوهای شخصی (فردی) و همچنین بهره گیری از روش های تلفیقی در عنصر روش؛ تاکید بر بحث وگفت وگو، توجه به ابعاد مختلف شناختی، عاطفی و رفتاری، استفاده از ابزارهای مختلف ارزشیابی و همچنین خودارزیابی فراشناختی، در  عنصر ارزشیابی برنامه درسی سواد رسانه ای در دوره دوم ابتدایی بودند. در بخش اعتبارسنجی از نظر متخصصان، با توجه به بالاتر بودن ضریب CVR به دست آمده در تمامی گویه ها از حداقل ضریب قابل قبول برای 15 نفر (49/0)، ویژگی های ذکر شده در برنامه درسی دوره دوم ابتدایی تایید شد. در بخش بررسی تاثیر برنامه درسی اجرا شده بر شایستگی های سواد رسانه ای دانش آموزان دوره دوم ابتدایی، نتایج پس آزمون مان-ویتنی نشان داد که اثر گروه آزمایش در سطح اطمینان 95/0 معنی دار است (000/0=P، 939/5-=Z).

تجمیع مطالعات کتابخانه ای، طرح های تجربی و مصاحبه های انجام شده با متخصصان و صاحب نظران در پژوهش های پیشین و همچنین تایید اعتبار ویژگی های استخراج شده از نظر متخصصان حوزه آموزش سواد رسانه ای و اثربخشی الگو در اجرا، برنامه درسی را پیشنهاد می دهد که در جریان آن دانش آموزان با تشکیل اجتماع پژوهشی، در جهت یافتن، ساختن و پرداختن پیام های رسانه ای به تبادل نظر  و مشارکت مثبت (به جای فضای رقابتی) در محتواهای چالش انگیز مرتبط با شاخص های سواد رسانه ای مشغول خواهند شد و نتیجه آن پرورش افکار براساس تامل و تعمق غیرخصمانه، تقویت التذاذ حاصل از توانایی مطالعه و درک عمیق پیام های رسانه ای براساس گفت وگو، رشد خلاقیت در ضمن ایجاد شناخت های مشترک، پایبندی به اصول اخلاقی چون تحمل و مدارا، سعه صدر و پذیرش ابهامات و به طورکلی زمینه سازی و ارتقای سواد رسانه ای و خود رهبری فرد از طریق پرورش انواع تفکر مراقبتی، انتقادی و خلاقانه است.