نوآوری های صدرالمتالهین در تبیین فلسفی حشر

حشر از مسایل مهم و اساسی در باب معاد است که مغفول حکماء و عرفاء اسلامی نمانده است و هریک به فراخور مبانی خود نکاتی هرچند مختصر بیان کرده اند. در این میان صدرالمتالهین با دقت و بررسی و جرح وتعدیل در مبانی و آراء گذشتگان و بر اساس اصول خویش، نقایص بسیاری از آراء گذشته را بر طرف کرده و تبیین نکویی از حشر ارایه داده است. در این مقاله تلاش شده تا در آغاز به دیدگاه صدرالمتالهین پرداخته و نگاه فلسفی او به مسیله حشر تبیین شود؛ سپس، مآخذ آراءش در آثار پیشینیان جست وجو و خاستگاه دیدگاه او معین شود. از آنجا که فیلسوفان مشایی تنها به مراتب حشر اشاره کرده و گاهی به شرع ارجاع داده اند، نمی توان تاثیر زیادی برای آنان در اندیشه صدرا یافت. شیخ اشراق با قبول تجرد قوه خیال نگاه تازه ای به حشر داشته و راه را برای ملاصدرا گشوده است. اکثر عرفاء نیز حشر را مادی دانسته و مکان تحقق آن را زمین پنداشته اند؛ ولی برخی از آنان، مانند ابن عربی، از سویی تلاش داشته اند تا جزییات بیشتری از حشر بیان کنند و از سوی دیگر، بین عقل و شرع در تبیین حشر جمع کرده و ازاین رو، نقش موثرتری در اندیشه ملاصدرا داشته اند. ملاصدرا حشر را وصول به غایت دانسته و بر این اساس، مسیله حشر را فلسفی دانسته است و تبیینی مبتنی بر اصول حکمت متعالیه ارایه می دهد.