درک نگارگران ایرانی از ساختار فضای معماری ایران

نقاشی از منابعی است که با آن می توان به معانی آثار تاریخی معماری و درک گذشتگان از آنها دست یافت. یکی از وجوه اصلی فضا ساختار آن (روابط اجزای فضا با هم و با کل) است؛ و چون فضا در معماری اسلامی اهمیتی فراوان دارد، بررسی و تحلیل ساختار فضا در نگاره های اسلامی کاری است لازم.
برای این کار، ابتدا باید به خصوصیات نگاره های ایرانی پرداخت. مضمون بیشتر این آثار ملهم از شعر پارسی، خصوصا آثار شعرای طراز اول، است. نکتة دیگر آنکه نگارگر ایرانی جهان را نه از دید خود که به صورت بایسته تصویر می کرد؛ و علاوه بر این، نگاره های ایرانی غالبا بی توجه به زمان و مکان تصویر شده و صحنه به مدد نشانه و تمثیل مصور گشته و فضا بسته و محدود به صحنة حادثه است. اما اهمیت و ویژگی های نگاره های دورة مورد نظر، (ایلخانی و تیموری و اوایل صفوی) اینهاست: تقارن با دورة رواج شیوة آذری در معماری؛ تعدد و تنوع؛ اشتمال بر مکاتب و شیوه های مختلف نگارگری؛ وفور فضاهای معماری در آنها و نمودن ریزه کاری های معماری و مناظر طبیعی. در کل، ویژگی های ساختار فضای معماری و درک آن در نگاره های قرن هفتم تا قرن دهم هجری قمری بدین شرح است: جزء کامل است و کل ناقص؛ جزء واقعی است و کل نمادین، ولی حقیقی؛ فضا به صورت متداوم و در زمانها و جهات مختلف و در ترکیب با هم درک می شده است؛ کلیت فضا با درک جزء به جزء فضاهای خردتر فهم می شده است؛ درک فضای معماری هندسی و در تقابل با محیط طبیعی بوده است؛ ساختار هندسی قائم بوده است؛ درک فضا کامل تر و واضح تر از قبل شده است.