سیمای خرد در خمسه نظامی

هدف این مقاله بررسی سیمای خرد در خمسه حکیم نظامی گنجه ای است. خرد و عقل از مهم ترین عناصر مفهومی و واژگانی در ادب فارسی است که دامنه کاربرد آن در نظم و نثر در طول دوران گسترش یافته و در نحله های فکری و فلسفی، حکمت و عرفان دستخوش تغییر و تحولات بسیاری گردیده است. مفهوم اصطلاح عقل و مشتقات آن در فرهنگ و اندیشه ایرانی پیوسته محل اختلاف بوده و چون غالبا با فلسفه یونانی و کلام اسلامی و اندیشه های صوفیانه در آمیخته است؛ مفاهیم متعددی از آن برداشت گردیده است. نظامی به تبع نظرگاه خود به خرد دیدگاه دو گانه ای دارد. از یک سو به ستایش عقل و خرد پرداخته و جایگاه عقل را در هدایت انسان ممتاز می داند و از سوی دیگر با توجه به دیدگاه عرفانی و وابستگی به شریعت عقل برای رسیدن به معرفت و شناخت حضرت حق راه به جایی نمی برد و در این زمینه خرد را چندان مورد اعتماد نمی داند. با توجه به این دوگانگی، در این جستار به جایگاه خرد و عقل در جهان بینی عرفانی و کلامی و دلایل ناتوانی آن در شناخت حق از دیدگاه نظامی پرداخته خواهد شد.