نقد تفسیری و روایی رویکرد قرآنی مادلونگ پیرامون جانشینی پیامبر اکرم (ص)

مساله جانشینی پیامبر اکرم (ص) از مهمترین مسایل صدر اسلام تا کنون و اصلی ترین وجه تمایز تشیع با سایر فرق اسلامی بوده است. نوشتار حاضر با بهره جستن از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی به بررسی رویکرد قرآنی ویلفرد مادلونگ به مساله جانشینی پیامبر اکرم (ص) (با تاکید بر منابع تفسیری و روایی فریقین) می پردازد. آغاز این حرکت توسط مادلونگ در کتاب جانشینی محمد (ص) بوده است که در 1997 منتشر و به زودی به عنوان یک مرجع مهم در این بحث شناخته شد. او در مقدمه کتابش تحت عنوان «حقوق خویشاوندی و خاندان های پیامبران در قرآن»، به بررسی نسبتا مفصلی درباره نقش و اهمیت خاندان انبیاء در تایید، تثبیت و ادامه مسیر رسالت و هدایت ایشان، پرداخت و نشان داد که مطابق نظر قرآن، جانشین پیامبران از میان خاندان ایشان و توسط خود آنها صورت می پذیرد و پیامبر اکرم (ص) نیز قصدی جز این نداشته است. علی رغم جدید و متاخربودن مطالعات شیعه شناسی و فعالیت های شیعه پژوهی، پرداختن به مسیله امامت نسبت به دیگر مسایل مطرح از ضرورت بیشتری برخوردار می باشد. مطالعه آرا و نظرات مفسران فریقین درباره تفسیر آیه ولایت، نشان دهنده این است که آنان بر اساس آیه 55 سوره مائده درباره ولایت و امامت امام علی (ع)، دو دیدگاه کلی دارند: 1. بیشتر مفسران اهل سنت واژه «ولی» در آیه را به معنای دوست و یاور می دانند و بر همین اساس ولایت در آیه را مطلق و آن را شامل تمام مومنان به شمار آورده اند؛ 2. شیعه لفظ «ولی» را صرفا به معنای محبت و نصرت نمی داند و چنین معنایی را در تعارض با آیات دیگر دانسته و معتقد است این واژه علاوه بر محبت، متضمن حاکمیت اجتماعی و سیاسی است و نصرت از نتایج آن است. مفسران شیعه، بر اساس معنای «ولی» در آیه و نیز بر مبنای روایات متواتری که سبب نزول آیه را ولایت امام علی (ع) نقل کرده اند، آیه شریفه را دلیل قرآنی ولایت و امامت امام علی (ع) بیان می کنند .