علل و پیامدهای نبرد دیلمان (سلماس) مابین روسیه و عثمانی در جنگ اول جهانی (با تکیه بر آرشیو اسناد عثمانی)

 با وقوع جنگ جهانی اول، آذربایجان ایران به دلیل موقعیت ژئوپولتیک و استقرار نیروهای روس در منطقه (از سال 1288 ش/ 1909 م) ناخواسته درگیر کشمکش ها و جنگ مابین روسیه و عثمانی شد. قبل از جنگ هم عثمانی به استحکام مواضع خود در برابر روس ها پرداخته بود چراکه آذربایجان خصوصا کریدور غرب دریاچه ارومیه با استقرار روس ها در منطقه، مسیری راهبردی و مناسب برای رسیدن روسیه تزاری به بین النهرین و آب های گرم خلیج فارس محسوب می شد. در بهار 1295 ش به تدریج تمام منطقه به اشغال روس ها درآمد و آخرین تلاش عثمانی ها برای تصرف مواضع روس ها در غرب آذربایجان تحت عنوان جنگ دیلمان (سلماس) مابین روسیه و عثمانی در اردیبهشت 1295 به شکست عثمانی انجامید. هم زمان با جنگ دیلمان، شورش آشوریان و ارامنه عثمانی در آناطولی صورت گرفت. بازگشت نیروهای عثمانی به شرق آناطولی به سرکوب ارمنیان شورشی عثمانی انجامید. تبعات این جنگ کوچ دسته جمعی آشوریان عثمانی به غرب آذربایجان از جمله ارومیه و سلماس بود. این مقاله که بر اساس اسناد عثمانی و منابع ایرانی با روش توصیفی- تحلیلی نگارش شده، درصدد پاسخ گویی به این سوالات است که علت وقوع این جنگ و روند حادثه و تبعات این جنگ برای آذربایجان و شرق آناطولی چگونه بوده است؟ یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که در پی این جنگ، غرب منطقه آذربایجان و شرق آناطولی به تصرف نیروهای مشترک روس- ارمنی درآمد و هر دو کشور عثمانی و روسیه تزاری بدون در نظر گرفتن منافع مردم ایران به دنبال کسب ثروت و قدرت بیشتر در این منطقه بودند و جانب داری آنان از این نیروها مقطعی و بر اساس منافع کوتاه مدت و بلندمدت پنهان و آشکار آنها بود.