واکاوی علل مهاجرت نخبگان دانشگاهی از منظر کارکردهای آموزش عالی در ایران: مرور نظام مند (1381-1401)

با توجه به روند رو به افزایش مهاجرت نخبگان دانشگاهی و عدم بازگشت بسیاری از آنان به کشور در سال های اخیر، هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهی از منظر کارکردهای نظام آموزش عالی در ایران می باشد.

تحقیق از نظر هدف کاربردی، از نظر گرداوری یافته ها کیفی و با استفاده از مطالعه اسنادی و شیوه مرور نظام مند انجام شد. بر این اساس، مقالات علمی-پژوهشی چاپ شده در ایران (1381-1401) در پایگاه های علمی-پژوهشی داخلی شامل نورمگز، مگیران و پایگاه داده های علوم انسانی مورد بررسی قرار گرفت. سپس براساس ملاک هایی از جمله ارتباط مقالات با موضوع اصلی پژوهش، تمرکز پژوهش ها بر نخبگان دانشگاهی، توجه به مولفه های مرتبط با کارکردهای آموزش عالی به عنوان عامل موثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهی، علمی-پژوهشی بودن مقالات و بازه زمانی مشخص، از میان 944 پژوهش، نهایتا 34 مقاله از طریق بررسی عنوان، چکیده و محتوا انتخاب شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. اعتبار یافته های کیفی با استفاده از روش همسوسازی، اصول لینکلن و گوبا و راهبردهای کرسول مورد تایید قرار گرفت. نتایج حاصل از مرور نظام مند منجر به شناسایی دو خوشه ی مقوله ای عوامل فشار داخلی و عوامل کشش خارجی شامل 11مولفه و 34 مفهوم شد.

با توجه به سوالی اصلی پژوهش حاضر مبنی بر شناسایی عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهی در ایران از منظر کارکردهای آموزش عالی و مرور تحقیقات انجام شده در بیست سال گذشته (1401-1381)، مجموعا 11 مولفه شامل 6 مولفه در خوشه ی مقوله ای عوامل فشار (کیفیت ناکافی کارکرد آموزش؛ کیفیت ناکافی زیست بوم پژوهش؛کارامدی ناکافی نظام نوآوری؛ کارامدی ناکافی نظام حکمرانی آموزش؛ مشکلات و موانع جذب و نگهداری نخبگان دانشگاهی؛ فرهنگ و جو آکادمیک نامناسب) و 5 مولفه در خوشه ی مقوله ای عوامل کشش (کیفیت مطلوب نظام آموزش؛ کیفیت مطلوب پژوهش؛ وجود فرهنگ و جو آکادمیک مناسب؛ نظام کارامد نگهداشت و توسعه شغلی اعضای هیات علمی و ارتباط پویای دانشگاه و جامعه) احصاء شد. بر این اساس، اگرچه دلایل ارائه شده برای تحرکات و جابجائی های نخبگان بسیار متنوع و متعدد است، اما در کنار عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیز یکی از مهم ترین عوامل دافعه که منجر به مهاجرت نخبگان دانشگاهی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران می شود، دستیابی به آموزش عالی با کیفیت از ابعاد گوناگون است. در نتیجه برای مواجهه با پدیده مهاجرت نخبگان دانشگاهی در ایران به عنوان پدیده ای اجتناب ناپذیر و روندی جهانی، سیاست گذاران و مسئولان به ویژه در حوزه آموزش عالی باید علاوه بر تلاش جهت رفع و کاهش عوامل فشار داخلی و ارتقای سطح کیفیت آموزش عالی در داخل کشور جهت حفظ و نگهداشت نخبگان و نیز تلاش برای بازگشت مهاجران، بر راهبردهایی جهت بهره مندی بیشتر از ظرفیت نخبگان خارج از کشور در قالب چرخش نخبگان متمرکز شوند.