تحلیل عوامل موثر بر استفاده از دوچرخه های اشتراکی در شهر تهران

سیستم دوچرخه های اشتراکی ایده نسبتا جدیدی است، اما در مورد محبوبیت، مزایا، و آسیب های احتمالی پشت آن عموم مردم و به خصوص محافل دانشگاهی را نگران کرده است؛ با این حال هنوز بین توصیف پدیده و ارزیابی کارآمدی آن شکافی هست. بنابراین با فهم درستی از فرایندهای تصمیم گیری در اتخاذ و استفاده از سیستم های دوچرخه اشتراکی، خدمات دهندگان می توانند خدمات خود را به شکلی بهینه تر برنامه ریزی کنند. سیستم پراکنش دوچرخه با برنامه ریزی خوب می تواند مکمل زیرساخت های حمل ونقلی موجود باشد. با توجه به رشد سیستم های اشتراک دوچرخه، مسئولین کشورهای بزرگ، مانند چین، اتحادیه اروپا، و ایالات متحده، گرایش زیادی به شناسایی عوامل موثر بر این سیستم به منظور تشویق افراد به استفاده از آن دارند. از این رو یکی از مهم ترین چالش ها در این حوزه عوامل موثر بر میزان رضایتمندی کاربران است، که شناسایی و درک بهترشان می تواند به بهبود تجربه کاربر و افزایش استفاده از این سیستم کمک کند. تاکنون تحقیقات بسیاری پیرامون مولفه های تاثیرگذار بر پایداری عملکردی سیستم دوچرخه های اشتراکی صورت گرفته است، ازجمله محققان دریافته اند که عوامل کارایی، منافع اقتصادی، آگاهی زیست محیطی و مشوق های زیرساختی بر روی تمایل به استفاده از سیستم دوچرخه های اشتراکی تاثیر می گذارند. همچنین در مطالعات دیگری در این زمینه عواملی چون هنجار های ذهنی، هنجارهای رفتاری، کیفیت ظاهری، سهولت استفاده، انعطاف پذیری، و ایمنی را بر تمایل به استفاده از سیستم دوچرخه های اشتراکی موثر دانسته اند. اما هنوز این مهم به طور کامل بررسی نشده است. سیستم دوچرخه های اشتراکی بدون ایستگاه (DBSS) با نام های تجاری مختلفی ازجمله Mobike، Ofo، Youbike، و... و اخیرا با نام تجاری بیدود در ایران گسترش یافته اند. بنابراین با توجه به مسائل و ضروریات موجود و همچنین مطالعات اندک موجود در زمینه بررسی کارآمدی و استفاده از دوچرخه های اشتراکی در کشور ایران و به خصوص کلان شهر تهران، پژوهش حاضر به شناسایی عوامل موثر بر استفاده از سیستم دوچرخه اشتراکی در کلان شهر تهران در حوزه سیاست گذاری و برنامه ریزی شهری اختصاص یافته است، تا راهنمایی برای مدیران شهری و کاربرهای سیستم دوچرخه های اشتراکی باشد.

در پژوهش حاضر از مدل سازی معادلات ساختاری (SEM) به منظور تحلیل متغیرهای پنهان، روابط آنها، و آزمون فرضیه ها با توجه به مدل مفهومی پژوهش استفاده شده است. روش کار در این مطالعه نمونه گیری تصادفی ساده و داده های مورد نیاز از طریق پرسش نامه جمع آوری گردیده است که پرسش های آن عمدتا با بررسی ادبیات مربوط به دوچرخه های اشتراکی، سازوکار آن، و مدل مفهومی یادشده به دست آمده است. پرسش نامه به دو صورت حضوری و غیرحضوری (از طریق بسترهای مجازی مانند ایتا) توزیع شده است. به منظور بررسی روایی و پایایی ابزار سنجش، بهبود سوالات، قالب و مقیاس ها، مطالعه پایلوتی از شرکت کنندگان بالقوه صورت پذیرفته است. درنهایت 270 پرسش نامه جمع آوری و پس از غربالگری داده ها، 248 پرسش نامه تایید شدند. تجزیه وتحلیل توصیفی داده های حاصله ازقبیل غربالگری آنها، فراوانی ها، درصدها، و تحلیل پایایی SPSS انجام گرفته با استفاده از نرم افزار AMOS برای مدل سازی، تحلیل مدل ها، و آزمون فرضیه ها استفاده شده است.

نتایج و جمع بندی:

 بر اساس یافته های پژوهش پنج مولفه تعریف شده در مدل مفهومی شامل کیفیت و عملکرد، توزیع و پارک، آسایش و انعطاف پذیری، ایمنی و زیست محیطی، و مطلوبیت خدمات دهی بر رضایتمندی و استفاده کاربران از سیستم دوچرخه های اشتراکی تاثیر می گذارند. نتایج مجذور همبستگی های چندگانه که میزان توضیح واریانس داده ها را از طریق مدل نشان می دهد، پنج متغیر مورد نظر 64٪ از واریانس متغیر رضایتمندی را تشکیل می دهند (R2=0٫64)، که آسایش و انعطاف پذیری بیشتر از سایر متغیرها بر رضایتمندی و استفاده از سیستم دوچرخه های اشتراکی موثر بوده است. پس از آن چهار مولفه اول یادشده به همان ترتیب فوق بیشترین تاثیر را داشته اند. یافته ها حکایت از آن دارد که هرچه کیفیت و عملکرد، شرایط توزیع و پارک، و آسایش و انعطاف پذیری سیستم دوچرخه های اشتراکی بهتر باشد، رضایتمندی و میزان استفاده از این سیستم بیشتر خواهد بود. به همین ترتیب هر چقدر سیستم دوچرخه های اشتراکی ایمنی بالاتری داشته باشند و خدمات بهتری را در اختیار کاربران قرار دهند (ایمنی و مطلوبیت بیشتر)، رضایتمندی و میزان استفاده از این سیستم بیشتر خواهد بود. یافته های حاصل از آمار توصیفی نشان داد که کیفیت و عملکرد دوچرخه های اشتراکی از نظر بدنه سبک و قابل حمل، طراحی زیبا و عملکرد قفل؛ شرایط توزیع و پارک دوچرخه های اشتراکی از نظر الگوی دسترسی و محل پارک، تعداد دوچرخه ها، شیوه استقرار و مدیریت؛ آسایش و انعطاف پذیری دوچرخه های اشتراکی از نظر سهولت حرکت در ترافیک، آزادی عمل در انتخاب مسیر، و سهولت دسترسی به حمل ونقل همگانی؛ و ایمنی دوچرخه ها و مسیرهای دوچرخه سواری در سطح قابل قبولی نیستند. اما بر اساس یافته های پژوهش، سیستم دوچرخه های اشتراکی از منظر زیست محیطی (آلودگی کم و کاهش مصرف کربن) مورد پذیرش پاسخ دهندگان است. طبق یافته های پژوهش، کیفیت خدمات سیستم دوچرخه های اشتراکی از نظر هزینه اجاره، سپرده معقول، عملکرد برنامه، و حساسیت QR از سطح مناسبی برخوردار نیست، اما از نظر سازگاری برنامه (APP) با سیستم عامل موبایل و سهولت فرایند ثبت نام در سطح نسبتا مطلوبی است. طبق یافته های آمار توصیفی حاصل از متغیر رضایتمندی، رضایتمندی کلی کاربران (تمایل به استفاده مجدد و توصیه این سیستم به دیگران) در سطح بسیار پایینی است، اما درصورت بهبودی خدمات دهی پذیرای این سیستم حمل ونقل سبز می شوند.با توجه به تاثیر 5 مولفه یادشده بر رضایتمندی و استفاده از سیستم دوچرخه های اشتراکی، لازم است مدیران و برنامه ریزان شهری و سیاست گذاران، به منظور بهبود سطح عملکردی این مولفه ها، تمهیداتی را در نظر بگیرند؛ ازجمله یکپارچه کردن سیستم دوچرخه های اشتراکی با حمل ونقل همگانی، مدیریت بهتر توزیع و پارکینگ دوچرخه ها، افزایش ایمنی دوچرخه ها، و بهبود خدمات دهی.