برآورد شاخص ‏های مقاومت به تنش خشکی به منظور گزینش لاین‏ های گندم دیم برای مناطق سرد کشور

 گندم یکی از مهم‏ترین گیاهان خانواده غلات، نقش بسیار مهمی در امنیت غذایی جهان دارد. مسئله امنیت غذایی دنیا بعلت تغییرات شدید آب و هوایی و کمبود منابع آبیاری دچار چالش جدی شده است. درک واکنش‏های گیاهان به خشکی بخش اصلی در توسعه ارقام مقاوم به تنش است. عملکرد نسبی ژنوتیپ‏ها تحت شرایط تنش خشکی و شرایط بهینه یکی از نکات ضروری و مقدماتی در انتخاب ژنوتیپ‏های مطلوب برای شرایط دیم می‏باشد. این مطالعه با هدف شناسایی روابط بین شاخص‏ها و تعیین بهترین شاخص‏های تحمل به خشکی و همچنین انتخاب بهترین لاین‏های گندم مناسب برای مناطق سرد دیم برای برنامه‏های اصلاحی آینده انجام شد.

روش شناسی پژوهش: 

به منظور شناسایی روابط بین شاخص‏های تحمل به خشکی و تعیین بهترین شاخص و همچنین انتخاب بهترین لاین‏ها برای برنامه‏های اصلاحی آینده، تعداد 144 لاین گندم در قالب طرح آلفا لاتیس در دو تکرار و در دو شرایط دیم و آبیاری تکمیلی در ایستگاه تحقیقات دیم مرکز تحقیقات کشاورزی زنجان مورد بررسی قرار گرفتند. شاخص های مختلف تحمل و حساسیت شامل شاخص تنش نسبی (RSI)، شاخص حساسیت به تنش (SSI)، شاخص مقاومت به تنش (SRI)، شاخص عملکرد (YI)، شاخص پایداری عملکرد (YSI)، شاخص کاهش نسبی (RR)، شاخص تنش غیرزیستی (ATI)، شاخص تحمل (TOL) ، شاخص میانگین تولید (MP)، شاخص تحمل تنش (STI)، میانگین هندسی بهره‏وری (GMP)، شاخص درصد حساسیت به تنش (SSPI)، میانگین هارمونیک (HM)، شاخص میزان محصول تنش و محیط بدون تنش (SNPI) و نسبت افت عملکرد (PRR)  شاخص‏ها محاسبه شد.

یافته های تحقیق: 

نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد که اثر محیط آبی و دیم بر روی عملکرد لاین‏ها در سطح یک درصد معنی‏دار بود. همچنین لاین‏ها از نظر عملکرد دانه تفاوت معنی‏داری در سطح یک درصد نشان دادند. تنش خشکی موجب کاهش عملکرد  دانه اکثر لاین‏ها در شرایط دیم گردید. لاین 82 بیشترین عملکرد را در شرایط پتانسیل (2876 کیلوگرم در هکتار) و دیم (2000 کیلوگرم در هکتار) داشت. لاین 21 نیز کمترین عملکرد  را در  دو شرایط داشت (به ‏ترتیب دیم 825 و آبیاری تکمیلی 1113 کیوگرم در هکتار).  نتایج همبستگی نشان داد که عملکرد دانه در شرایط آبیاری تکمیلی همبستگی مثبت و معنی‏داری با شاخص‏های MP (56/0)، GMP (56/0)، HM (56/0) YI (55/0) و TOL (53/0) داشت. در شرایط تنش شاخص‏های MP (54/0)، GMP (54/0)، HM (54/0) YI (53/0) بیشترین همبستگی را با عملکرد داشتند.  بر اساس دو مولفه اول انتخابی حاصل از تجزیه به مولفه‏های اصلی که 35/91 درصد تغییرات را توجیه نمودند، لاین‏های 90 و 102 انتخاب شدند که بر اساس نمودار سه بعدی نیز تایید شدند. نتایج حاصل از تجزیه خوشه‏ای لاین‏ها نیز آن‏ها را در چهار گروه قرار داد که لاین‏هایی همچون 90، 131، 102 و 132 نیز در گروه با عملکرد بالا در هر دو شرایط قرار گرفتند. باتوجه به نتایج این مطالعه پیشنهاد می‏گردد که از شاخص‏های مقاومت به تنش، میانگین هارمونیک، میانگین هندسی و پایداری عملکرد که دارای بیشترین همبستگی مثبت معنی‏دار با عملکرد در شرایط دیم و آبی هستند در گزینش لاین‏‏ها استفاده شود؛ همچنین غربال‏گری براساس نتایج تجزیه به مولفه‏های اصلی و بای‏پلات و خوشه‏بندی با استفاده از چند شاخص انجام گیرد.