از سوژه ی ناظر تا ابژه ی تحت نظر؛ نظارت به مثابه ی فرم زیباشناسانه در فیلم های «به رنگ ارغوان» (1383) و «ماجرای نیم روز» (1395)

میشل فوکو، متفکر و مورخ فرانسوی قرن بیستم، در کتاب مراقبت و تنبیه با تکیه بر ایده ی زندان سراسربین مفهوم نظارت سراسربینانه را مورد واکاوی قرار می دهد. سراسربین که از معماری ویژه ای برخوردار است، زندانیان را به صورت پیوسته در معرض رویت پذیری یک ناظر مرکزی که در تاریکی مخفی است، واقع می کند. فوکو مکانیسم های مراقبتی در زندان سراسربین را به منزله ی سازوکارهای نظارتی قدرت های سیاسی مدرن به منظور برقراری نظم اجتماعی در جامعه تشریح می کند. در سال های اخیر گفتمان نظارت سراسربینانه متاثر از اندیشه های میشل فوکو، مورد توجه نظریه پردازان سینما قرار گرفته و بحثی را در باب سینمای نظارت در مطالعات فیلم گشوده است. اندیشمندان این حوزه با تاکید بر قرابت میان عمل نظارت و فرم سینمایی، کوشیده اند شیوه های بهره گیری از این مفهوم در آثار سینمایی را مورد مطالعه و تحلیل قرار دهند. در این رویکرد آن ها بر گذار از بهره گیری مضمونی از ایده ی نظارت سراسربینانه به رواج کاربرد رویکردهای فرمال در بنیان زیباشناسانه فیلم ها توجه نشان داده اند. از طرفی در سینمای ایران می توان نمونه های قابل توجه ای را مورد بحث قرار داد که ایده ی نظارت سراسربینانه را دستمایه ی بنیان روایی و ساختار فرمی خود قرار داده اند. بااین حال تاکنون هیچ پژوهشی در سینمای ایران انجام نشده است که بر بازنمود نظارت در فرم زیباشناسانه فیلم ها تمرکز کرده باشد. پژوهش حاضر در ابتدا می کوشد به چیستی مفهوم نظارت سراسربینانه از منظر اندیشه میشل فوکو بپردازد و در گام بعد رویکردهای تحلیلی نظریه پردازان حوزه ی مطالعات فیلم در تبیین مفهوم سینمای نظارت را مورد مطالعه قرار دهد. در انتها نیز با تمرکز بر دو فیلم «به رنگ ارغوان» (ابراهیم حاتمی کیا،1383) و «ماجرای نیم روز» (محمدحسین مهدویان، 1395) چگونگی بهره گیری مضمونی و فرمی از نظارت در این دو اثر را مورد بررسی قرار دهد. یافته های این پژوهش آشکار می سازد این دو اثر به شیوه های مختلف از فرم سینمایی به منظور بازتاب ایده ی نظارت سراسربینانه بهره جسته اند.