بررسی تنوع در عملکرد و اجزا عملکرد و سازگاری گونه ‏های مختلف مرزه (.Satureja spp) کشت شده در استان کردستان

مرزه از تیره Lamiaceae و جنس Satureja می باشد. از میان 16 گونه مرزه موجود در ایران تعداد 9 گونه اندمیک ایران است. مهمترین ترکیب اسانس این گونه ها کارواکرول است که دارای خاصیت ضد عفونی کننده می باشد و در ترکیب برخی مواد آلی استفاده می شود. سرشاخه های گل دار و به طور کلی قسمت های هوایی گیاه مرزه از مهمترین بخش قابل استفاده این گیاه است که معمولا در زمان گل دهی برداشت و در سایه خشک می گردد و دارای بوی معطر است. در این تحقیق سازگاری ژنوتیپ‎های مختلف مرزه (Satureja spp.) به شرایط آب و هوایی استان کردستان ارزیابی شد.

برای اجرای آزمایش، بذر 37 اکسشن متعلق به 10 گونه‏ مرزه طی سال‎های 1392-1388 از رویشگاه های طبیعی آنها در کشور واقع در استان های خراسان، آذربایجان شرقی، یزد، مازندران، کردستان، لرستان، ایلام، گیلان، اصفهان و زنجان جمع آوری و در گلخانه های مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان و موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور کشت شدند. گونه‎های مرزه شامل S. sahendica Bornm.، S. avromanica Maroofi، S. bachtiarica Bunge، S. spicigera (C. Koch) Boiss.، S. mutica Fisch.، S. macrantha C. A. Mey.، S. atropatana Bunge، S. rechingeri Jamzad، S. khuzistanica Jamzad و S. isophylla Rech. بود. بذرها در سینی های نشایی کشت و بعد گیاهچه های سالم در مرحله 8 تا 10 برگی پس از تسطیح زمین و اجرای سیستم آبیاری قطره ای به زمین اصلی در مزرعه تحقیقاتی واقع در ایستگاه تحقیقاتی گریزه سنندج منتقل و طبق نقشه طرح کشت شدند. قالب طرح مورد نظر، بلوک های کامل تصادفی در 3 تکرار بود. پس از گل دادن اکسشن ها، نمونه برداری از سرشاخه های مرزه در مرحله گلدهی کامل، در اوایل تابستان تا اواسط پاییز انجام شد. تجزیه واریانس (به صورت اسپلیت پلات در زمان با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی) و مقایسه میانگین داده ها با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن انجام شد. با استفاده از تجزیه خوشه ای و صفات مورد بررسی، اکسشن ها به گروه های مجزا و با منشا متفاوت تفکیک شدند. همچنین توزیع واریانس pca (principal components analysis) مولفه های اصلی داده ها انجام شد. اسانس حاصل از نمونه های 3 تکرار برای شناسایی اجزا آنها با یکدیگر مخلوط و بعد به دستگاه های GC و GC/MS تزریق شدند.

براساس نتایج تجزیه واریانس بین گونه‎ها و اکسشن درون گونه‏های مورد بررسی از لحاظ صفات بازده اسانس، عملکرد اسانس در هکتار (براساس وزن خشک گل و برگ در هکتار)، ترکیبات فنلی اسانس (%)، عملکرد وزن ‏تر بوته در هکتار و عملکرد وزن خشک بوته در هکتار، عملکرد وزن خشک گل و برگ در هکتار، سطح تاج پوشش، میانگین ارتفاع شاخه‎ها و درصد استقرار اختلاف معنی‏داری بین گونه‎ها و اکسشن درون گونه‎ها در سطح (1%≤p) وجود داشت. همچنین اثر سال در میزان بازده اسانس معنی دار بود. مقایسه میانگین گونه‏های مرزه نشان داد که از نظر میانگین عملکرد اسانس در هکتار گونه‏های S. spicigera، S. mutica، S. rechingeri، S. macrantha، S. khuzestanica، S. sahendica و S. bachtiarica به ترتیب با 44.20، 38.45، 19.00، 12.40، 12.07، 9.45 و 9.26 کیلوگرم در هکتار بیشترین و گونه ‏های S. avromanica، S. isophylla و S. atropatana به ترتیب با 0.74، 1.64، 2.48 کیلوگرم در هکتار کمترین عملکرد را داشتند. گونه‏های S. khuzestanica، S. rechingeri، S. avromanica، S. mutica، S. spicigera و S. bachtiarica به ترتیب با 91.90، 90.26، 58.45، 53.03، 51.35 و 50.49 درصد ترکیبات فنلی اسانس بیشترین و گونه‏های S. isophylla، S. macrantha، S. sahendica و S. atropatana به ترتیب با 29.15، 36.55، 36.85 و 37.60 درصد کمترین ترکیبات فنلی اسانس را داشتند. گونه‎های S. avromanica، S. macrantha، S.spicigera، S. mutica، S .isophylla و S. sahendica به‎ترتیب با میانگین 93، 92، 91، 83، 83 و 81 درصد بیشترین زنده‎مانی یا درصد استقرار و گونه‎های S.atropatana، S. rechingeri و S. khuzistanica به‎ترتیب با 26، 31 و 38 درصد کمترین درصد استقرار را داشتند. صفت عملکرد وزن خشک گل و برگ در هکتار نیز در گونه‎های S. spicigera و S. mutica به‎ترتیب با 2173 و 2101 کیلوگرم بیشترین و گونه‎های S. atropatana، S. isophylla و S. avromanica به‎ترتیب با 338، 427 و 457 کیلوگرم کمترین مقدار را داشت.

براساس نتایج تجزیه خوشه ای داده های این تحقیق، گونه های S. sahendica،S. bachtiarica ،S. macrantha ، S. spicigera و S. mutica در اولویت کاشت در کردستان قرار گرفتند. گونه های S. avromanica، S. atropatana و S. isophylla در رتبه دوم کاشت و گونه های S. rechingeri و S. khuzestanica به ترتیب با میانگین بازده اسانس 2.87% و 2.41% (بالاتر از گونه های بومی)، نظر به حساسیت به سرما، استقرار کم، سطح کوچک تاج پوشش و کمبود وزن خشک گل و برگ می توان نتیجه گرفت که این دو گونه مناسب کشت در شرایط مشابه کردستان نیستند. از سوی دیگر، براساس نمودار بای پلات عملکرد اسانس در هکتار با سطح تاج پوشش و عملکرد وزن تر و خشک بوته همبستگی مثبت دارد، ازاین رو گونه های S. spicigera، S. mutica، S. bachtiarica، S. macrantha و S. sahendica علاوه بر بزرگی سطح تاج پوشش و افزایش وزن خشک گل و برگ در آنها، عملکرد اسانس در هکتار بیشتری نیز در شرایط آب و هوایی سنندج نشان دادند. همچنین گونه‏های S. spicigera، S. mutica، S. macrantha، S. sahendica و S. bachtiarica به ترتیب با 5992، 5694، 2061، 1046 و 1622 کیلوگرم در هکتار دارای بیشترین عملکرد وزن‏ خشک بوته در هکتار و 45.20، 38.44، 12.40، 9.45 و 9.26 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد اسانس را داشتند.