مقدمه ای بر سبک شناسی قالی دوره صفویه

در تحقیق درباره تاریخ قالی ایران، تا کنون به جنبه های صوری قالی، مانند نقش و رنگ و نقش مایه، و سیر تحول آنها کمتر توجه شده است. توجه محققان اروپایی به قالی ایران، که بیشتر تحقیقها درباره تاریخ قالی را هم ایشان انجام داده اند، از اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم آغاز شد. در این تحقیقها، در آغاز بیشتر به جنبه زمانی توجه می شد و محققان در پی یافتن منشا قالی بودند؛ برخی از آنان کوچ نشینان ترکمن را مبدع قالی می دانستند و برخی دیگر قبایل پارت را. به تدریج در بررسی قالی های شرقی، علاوه بر زمان بافت، نقشه قالی و تحلیل نقش مایه ها نیز مبنای طبقه بندی قالی قرار گرفت. تحلیل شباهت میان قالی های مناطق مختلف مبحث ریشه های مشترک هنری را نیز پیش کشید، که از نظر سبک شناسی نیز اهمیت بسیاری دارد. بر این اساس، ویژگی های کلی نقوش قالی های اسلامی از همسانی اعتقادات و دستورات دینی برخاسته است. در تحقیقات بعدی، محل بافت به منزله شاخصی مهم در بررسی هنری قالی مد نظر قرار گرفت تا از این طریق، «سبک شناسی قالی» میسر و مستند شود. اما خود این طبقه بندی بر اغتشاش بیشتر در روش های شناخت قالی افزود. از آنجا که سبک شناسی بررسی کیفیت و ماهیت موضوع تحقیق است، بدون در نظر گرفتن نظمی منطقی و متناسب با موضوع، یعنی بدون اعمال نوعی طبقه بندی، دست یافتنی نیست. تحول هنر سیری پیوسته دارد و شناسایی این تحول و یافتن نقاط عطف آن برای درک سبک های مختلف هنری ضروری است. سبک شناسی قالی صفوی نیز مستلزم مطالعه تاریخ تحلیلی هنر این دوره، طبقه بندی قالی های شناخته شده بر اساس معیارها، و تحلیل نقش مایه ها و نقوش است.