مطالعات شمال ایران و خزر در متون کهن جغرافیایی

سفرنامه‎نویسی بین ساکنان سرزمین‎های باستانی از بهترین عادات بوده و نزد مسلمانان ساکن در آسیای غربی و ساکنان اروپای کهن که در تمدن یونانی و رمی جای دارند نیز چنین است نکته قابل ذکر در مورد سفرنامه ها، اهمیت آنها نزد خوانندگان آنها در زمانه ما و نحوه اندیشیدن و شیوه برخورد سفرنامه‎نویس با مشاهدات خود بوده است. ما به هنگام خواندن یک سفرنامه، به خردترین نکات تا عمومی‎ترین مسائل توجه می‎کنیم و مترصد هستیم تا از طریق یک سفرنامه، خود را به دنیای حاکم بر شرایط فکری نویسنده آن ببریم. بنابراین مسائلی نظیر بی‎طرف بودن نویسنده، تعلق او به یکی از شیوه های فکری حاکم و تعادل در اندیشیدن، همگی در نوشته های او تاثیرگذار هستند. کتابشناسی مناطق مختلف ایران را بر اساس شرایط مطالعاتی و میزان علائقی که محقق و جغرافیدان ایرانی و خارجی برای آن قائل شده‎اند، می‎توان به گروه های زیر تقسیم نمود: محدوده های مرکزی ایران، محدوده جنوبشرق ایران، جنوبغرب، محدوده های مرکزی ایران،غرب،شرق و بالاخره شمال ایران. آنچه در این نوشتار منظور است، محدوده های شمالی ایران و به ویژه سواحل پیرامونی دریای خزر است. دریای خزر خود دارای مقاطع مطالعاتی متعدد و انگیزه های متحولی است که به هر حال منجر به غنای کتابشناسی این عرصه آبی شده است. قدیمی‎ترین منابعی که درباره دریای خزر در دسترس داریم، مربوط به پیش از اسلام است که البته منابع موجود و قابل استفاده چندان نیست. شاید علت کمبود منابع جغرافیایی مربوط به دوره پیش از اسلام خزر و پیرامون آن را بتوان تحولات سیاسی فراوان و جنگ‎های متعدد دانست. این علل بر تمامی سرزمین ایران پیش از انقلاب مؤثر بوده است و خلا مطالعاتی منحصر به دریای خزر و عرصه های پیرامونی آن نیست.