چیستی مکاشفه و تجربه عرفانی از دیدگاه ابن سینا

برخی عرفان پژوهان معاصر با رویکردی پسینی و با توجه به گزارش های عرفا، از اقالیم و سنت های دینی مختلف؛ به دیدگاهی موسوم به ذات گرایی قائل شده اند که طبق آن، تجارب عرفانی با وجود اختلافات متعدد، دارای هسته ای مشترک اند. از میان فیلسوفان قدیم، ظاهرا می توان ابن سینا را از زمره ذات گرایان محسوب کرد، اگر چه دست کم در دو مورد از آن ها افتراق می یابد: 1) به لحاظ روش شناسی: ابن سینا با روی کردی پیشینی و مبتنی بر نفس شناسی و جهان نگری فلسفی اش طرح بحث کرده است؛ 2)شیخ به ویژگی مهم تناقض آمیزی تجربه عرفانی اعتقادی ندارد، زیرا در اندیشه های فلسفی-اشراقی او تناقض جایگاهی ندارد.
تجربه و مکاشفه عرفانی نزد شیخ، آگاهی بی واسطه ای است که نفس و عقل سالک -که در سیر استکمالی خود به درجه «عقل مستفاد» رسیده است– با اتصال به عقل فعال، حقایق کلی هستی را ادراک می کند و از درک این حقایق ملتذ و مبتهج می گردد. شیخ به ویژگی کانونی مکاشفات، یعنی مواجهه با حقیقت واحد تصریح کرده، ترجیح هر چیزی، حتی خود عرفان را بر آن، انحراف از توحید می داند. وی با فراستی تمام، زودگذر بودن و بیان ناپذیری تجارب عرفانی را یادآوری می کند. عارف در عالی ترین تجارب خود در همه چیز، خدا را می بیند و این بدان معنا می تواند باشد که تجارب عرفانی نزد شیخ الرییس حداکثر از سنخ تجارب عرفان آفاقی است. دیدگاه ابن سینا را در نهایت در چارچوب معرفت شناسی عقلی-اشراقی وی می توان جای داد و لذا به نظر وی، عارف در مکاشفه خود حداکثر به مرتبه وحدت شهود و نه وحدت وجود، نائل می شود.