کانه زایی طلا در پهنه های برشی شکل پذیر - شکنا و شکنای منطقه معدنی زرترشت، پهنه سنندج - سیرجان، جنوب باختر سبزواران

کانسار طلای زرترشت در بخش جنوب خاوری پهنه سنندج- سیرجان قرار دارد. واحدهای سنگی رخنمون یافته در منطقه که در حد رخساره شیست سبز متوسط تا پایین دگرگون شده اند، شامل مجموعه ای از سنگ های آتشفشانی دگرگون شده با ترکیب مافیک تا حدواسط، واحدهای آتشفشانی- رسوبی دگرگون شده و متا بازیت هستند که دایک های نفوذی بازی تا اسیدی در آنها نفوذ کرده اند. سن این واحدها به پالئوزوییک پسین نسبت داده شده است. توالی های سنگی، تحت تاثیر فازهای متعدد و شدید دگرشکلی، نظم اولیه خود را از دست داده و فابریک های جدیدی را نشان می دهند. نوع و شدت دگرشکلی یکسان نبوده، بلکه انواع دگرشکلی ها به صورت پهنه های برشی گذر از شکل پذیر به شکنا تا شکنا در منطقه مشاهده می شوند.
کانه زایی طلا در پهنه های برشی گذر از شکل پذیر به شکنا و شکنا روی داده است. کانه زایی طلا در پهنه های گذر از شکل پذیر به شکنا، دارای ژئومتری عدسی شکل و در جهت شیب و امتداد برگوارگی است. نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه های بخش های سیلیسی شده این پهنه ها، میزان طلا را بین 5/0 تا 95/7 گرم در تن نشان داده است. دگرشکلی در این پهنه ها به صورت فابریک میلونیتی اولیه در حاشیه و بخش میانی پهنه، و فابریک شکنا در مرکز پهنه است. در پهنه های برشی تیپ شکنا، بیشترین تمرکز طلا، در امتداد گسله های عادی با روند N70W تا E-W و شیب به سمت جنوب است. این تیپ کانه زایی شامل رگه ها و نوارهای سیلیسی- سولفیدی طلادار بوده و به صورت ناپیوسته در گستره ای به طول بیش از 5/1 کیلومتر مشاهده می شود. نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه هایی از پهنه سیلیسی- سولفیدی، میزان طلا را تا 2/17 گرم در تن و در مواردی تا 7/35 گرم در تن نشان داده است. واحدهای سنگی دربرگیرنده کانه زایی در پهنه های برشی، تحت تاثیر دگرسانی قرارگرفته اند. شدت و نوع دگرسانی در واحدهای مختلف، متفاوت است. از مهم ترین دگرسانی ها، دگرسانی کلریتی، اپیدوتی، سریسیتی، کربناتی، آرژیلی، سیلیسی و سولفیدی هستند. دگرسانی سیلیسی- سولفیدی، بیشترین گسترش را در بخش داخلی پهنه های برشی داشته و منطبق بر پهنه های طلا دار است.
بررسی های انجام شده نشان دهنده ارتباط مکانی و زمانی دگرسانی با دگرشکلی است. از نظر مکانی، این ارتباط توسط انطباق پهنه بندی دگرسانی و دگرشکلی مشخص می شود. از سوی دیگر، فضاهای خالی که در طی دگرشکلی شکل پذیر و فرایند میلونیتی شدن هم روند با برگوارگی به وجود آمده اند و نیز ریزشکستگی های موجود در پورفیروکلاست ها که در حین جریان کاتاکلاستیکی بلورها ایجاد شده اند، هر دو توسط کوارتز و پیریت مرحله گرمابی به طور همزمان پرشده اند که این خود بیانگر همبستگی زمانی دگرسانی و دگرشکلی است. نکته جالب این که، تغییرات عیار طلا با دگرشکلی و دگرسانی ارتباط نزدیک دارد. این ارتباط توسط نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه های برداشت شده از ترانشه ها و تونل ها که هم روند و یا عمود بر برگوارگی واحدهای سنگی حفر شده اند، مشخص می شود، به طوری که عیارهای بالای طلا به بخش های سیلیسی و سولفیدی به شدت دگرشکل (میلونیتی و اولتراکاتاکلاسیتی) و پهنه های سیلیسی- سولفیدی طلاداری که در بخش داخلی پهنه های دگرسانی قرارگرفته اند، تعلق دارند.
کانی شناسی ماده معدنی تقریبا ساده بوده و شامل پیریت و پیریت آرسنیک دار و مقادیر بسیار ناچیزی گالن و اسفالریت است. بر اساس مطالعات میکروسکوپی، طلا به صورت آزاد و الکتروم وجود دارد. همچنین، تجزیه میکروپروب الکترونی و میکروسکوپ الکترونی، نشان دهنده حضور طلا در شبکه کانه های سولفیدی است. بر اساس این مطالعات، طلا با فاز پیریت و پیریت آرسنیک دار مشاهده می شود. همچنین این مطالعه ها بیانگر حضور نقره در شبکه سولفیدها و درون باطله سیلیسی است.
مطالعات انجام شده در مقیاس های مختلف، عوامل کنترل کننده تمرکز کانه زایی در کانسار زرترشت را پهنه های برشی (شکل پذیر- شکنا و شکنا) و دگرسانی (سیلیسی و سولفیدی) نشان می دهد. مقایسه ویژگی های اصلی کانسار زرترشت با کانسارهای طلای تیپ کوهزایی حاکی از آن است که کانسار زرترشت از نظر ویژگی های زمین شناسی و کانه زایی، بیشترین شباهت را با این تیپ از کانسارها دارد.