کاهش خطر زلزله مراکز آموزش عالی با کمترین هزینه

وقوع سوانح طبیعی و انسان- ساخت متعدد در مراکز آموزش عالی کشور در سال های اخیر، مانند: آتش سوزی برخی از آزمایشگاه های دانشگاه شهید بهشتی، آتش سوزی کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال 1384 و تخریب کامل دانشگاه های پیام نور و آزاداسلامی در زلزله سال 1382 بم، که طی آن علاوه بر تلفات و خسارات مالی فراوان، بسیاری از نسخ با ارزش، مراجع نفیس، اسناد و مطالعات منحصر بفرد، تجهیزات حساس و پایان نامه های دانشجویی از میان رفت و صدمات مادی و معنوی غیر قابل جبرانی را به جامعه دانشگاهی وارد نمود. افزون بر این، فقدان آگاهی اساتید، دانشجویان و کارکنان از روش های مواجه با خطر و کاهش آن قبل و حین بحران، این گونه مراکز آموزشی را آسیب پذیرتر نموده است. قدمت دانشگاه شهید بهشتی، قرارگیری پردیس آن در مجاورت گسل فعال شمال تهران، عدم آمادگی دانشگاه در برابر هرگونه سانحه احتمالی و همچنین وجود ساخت و سازهای متعدد و مراکز حساس تحقیقاتی که دارای خطرات بالقوه می باشند، امکان وقوع حوادث غیرمترقبه را در دانشگاه بسیار محتمل ساخته است. اگرچه در سال های اخیر، اکثر مراکز معتبر علمی جهان به طراحی برنامه کاهش خطر و مدیریت بحران در دانشگاه های مربوطه مبادرت نموده اند، لیکن به اهمیت تبیین سامانه فرماندهی حادثه در دانشگاه های کشور، به طور جدی پرداخته نشده است. اساس برنامه مدیریت بحران مرکز آموزش عالی، بر پایه تقویت نهادهای سازمانی- تشکیلاتی از یک سو و استحکام سازی های سازه ای و غیر سازه ای ساختمان ها و محوطه ها، از سوی دیگر، متمرکز بوده و عموما چهار راه حل کاهش خطر ارائه می شود که عبارتند از: -1 مقاوم سازی لرزه ای بناها -2 تخریب کامل بنا و احداث ساختمان جدید -3 بهره گیری از تمهیدات مقاوم سازی غیرسازه ای در بناها -4 اصلاح چارت تشکیلاتی موجود و تخصیص وظایف ثانویه در هنگام زلزله به افراد اگرچه گزینه های اول و دوم روش های متداول مهندسی عمران در مقاوم سازی بناها محسوب می شوند، لیکن غالبا مستلزم هزینه های فراوان بوده و به دلیل فقدان بودجه پاسخگو نمی باشند. لذا گزینه های سوم و چهارم در کوتاه و میان مدت بیشتر مورد استفاده قرار گرفته اند. مقاله حاضر، دانشکده معماری و شهرسازی را که یکی از قدیمی ترین ساختمان های دانشگاه شهید بهشتی محسوب می شود، به عنوان مورد مطالعاتی برگزیده است. با استفاده از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی از نوع پیمایشی، و بکارگیری روش های آماری توصیفی و استنباطی و همچنین با استناد بر چارچوب های نظری و تجربیات مدیریت بحران دانشگاه های معتبر جهان، ابتدا به شناخت آسیب پذیری های موجود در این دانشکده در ابعاد سازمانی، تشکیلاتی و غیرسازه ای پرداخته می شود، و سپس بر اساس یافته های حاصل از مشاهدات و مصاحبه ها با کارکنان، اساتید و دانشجویان، به ارائه راهکارهای کاهش خطر در ابعاد تشکیلاتی و غیرسازه ای پرداخته می شود. اصلاح چارت سازمانی دانشکده و انطباق آن با نمودار سامانه فرماندهی حادثه، تدوین برنامه های آموزش همگانی جهت اساتید، دانشجویان و کارمندان، برگزاری دوره های تخصصی سانحه، انجام مانور و تمرین های مقابله با شرایط اضطراری و ترویج فرهنگ ایمنی، در زمره برنامه های کاهش خطر نرم افزاری محسوب می شوند. به موازات آن، ارائه نقشه های تخلیه اضطراری دانشکده، تعیین نقاط امن در داخل و خارج ساختمان، مقاوم سازی و تحکیم عناصر غیرسازه ای معماری و تاسیساتی، نحوه چیدمان در فضاها، منطقه بندی ساختمان در شرایط اضطراری، و استحکام سازی پیش آمدگی ها و عناصر الحاقی به جداره بناها، از جمله تمهیدات سخت افزاری قلمداد می شوند. مقاله نتیجه می گیرد که بکارگیری هم زمان راهکارهای نرم افزاری و سخت افزاری، نقش مهمی در کاهش خطرپذیری دانشکده خواهند داشت.