بازخوانی مفهوم تضاد در ارتقاء تنوع بصری فضاهای عمومی شهری

موضوع کیفیت فضاهای عمومی شهری یکی از نقاط تمرکز پژوهش های اخیر طراحی شهری بوده و تلاش در جهت ایجاد فضای عمومی شهری که رضایت شهروندان در وجوه مختلف را جلب نماید، به عنوان یکی از راهبردهای اصلی پروژه های طراحی شهری مطرح شده است. به نظر می آید در این میان کیفیت بصری فضا به علت تعامل دیداری مستقیم با چشم انسان یکی از نخستین گام های درک خوشایندی فضا توسط شهروندان می باشد. در مبانی طراحی شهری این موضوع با زیبایی شناسی بصری فضاهای عمومی شهری همراه می شود و مفاهیم پایه ای همچون تناسب، تباین، هماهنگی، تضاد و... در این ارتباط مطرح می شوند. در میان این مفاهیم تباین و تضاد از ابهام بیشتری نسبت به بقیه برخوردار بوده و نوع استفاده از آن ها می تواند برآیندهای مختلفی را به همراه داشته باشد. به نوعی می توان گفت بین درجه های انتهایی تباین و درجات ابتدائی تضاد یک همپوشانی ایجاد می شود. با وجود آن که در ظاهر واژه تضاد بار منفی به ذهن متبادر می شود ولی هنگامی که این موضوع در طراحی شهری مطرح می شود چگونگی استفاده از آن است که می تواند منفی یا مثبت باشد. نگاه به اغلب فضاهای شهری شاخص بیانگر این مطلب است که در عمده این فضاها درجه ای از تضاد وجود داشته است. تاریخ طراحی شهری در ایران دارای گنجینه ای از تجربه های غنی استفاده هوشمند از تضاد در فضاهای شهری است. در تاریخ معماری و شهرسازی قرن بیستم نیز موضوع پیچیدگی و تضاد یکی از مهم ترین نقدهای پست مدرنیسم بر دوران مدرنیسم بوده است. با توجه به یکنواختی حاکم بر سیمای فضاهای عمومی شهری در شهرهای امروزی ایران به نظر می آید می توان از پتانسیل های تضاد در ایجاد تنوع بصری بیشتر بهره برد. میدان بهارستان تهران یکی از بارزترین نمونه هایی است که با وجود داشتن این پتانسیل غنی از تضاد به خوبی مورد بررسی قرار نگرفته و جایگاه این تضاد در زیبایی شناسی فرمی میدان به خوبی تحلیل نشده است. این امر خود زمینه ساز عدم وجود یک انجام بصری و عدم ادراک بصری مناسب شده است. این مقاله با تکیه بر روش تحقیق توصیفی و گردآوری اطلاعات به روش میدانی و مشاهده ای ابتدا به تعاریف تضاد و تباین و درجه های آن ها پرداخته، سپس رابطه بین پیچیدگی و تضاد با جالب بودن و دلپذیر بودن فضاهای عمومی شهری را در تحلیل میدان بهارستان مورد بررسی قرار می دهد. مجموع تحلیل ها در بازخوانی مفهوم تضاد در میدان بهارستان حکایت از آن دارد که تجربه طراحی دوره های مختلف تاریخی در مهم ترین عناصر ساختار بصری میدان بهارستان یعنی مجلس ملی، مسجد سپهسالار و مجلس شورای اسلامی سبب ایجاد صحنه ای از همنشینی این عناصر در یک تضاد مثبت دارد و فضای باز میدان بهارستان به نوعی روایتگر این تابلوی تنوع بصری است. توجه به این پتانسیل یکی از مهم ترین گام ها در ارتقا تنوع بصری میدان بوده که در ارتباط باارتفاع جداره ها و عناصر ارتفاعی میدان می باشد. این پتانسیل تضاد می تواند به درون میدان نیز رسوخ کرده و در طرح های ساماندهی میدان با استفاده از تضاد در کف، بدنه و مبلمان در همراهی با تضاد موثر عناصر فرمی میدان در راه دستیابی به هویت خاص میدان بهارستان گام برداشت.