نقش «اختیار» در تحقق فضائل اخلاقی

مفاد برخی از آیات شریفه قرآن کریم، بر این مساله اذعان دارد که خداوند متعال، ایجاد کننده افعال انسانی است و هدایت و یا گمراهی آدمی، به خواست و اراده او رخ می دهد. همچنین علم ازلی و ابدی پروردگار، اقتضا دارد که پدیده های هستی تا ابد، آن گونه که خدا می خواهد تحقق یابد. برخی از فرقه های کلامی همچون اشاعره، بر اساس نص این آیات، انسان را عاری از اراده و اختیار برشمرده و در تبیین افعال انسانی، نگرشی جبرگرایانه اتخاذ کرده اند.
بر همین اساس هنگام تبیین مساله خیر و شر، عقل انسان را فاقد کارایی دانسته و بر خلاف عدلیه، حسن و قبح عقلی افعال اخلاقی را انکار می نمایند و پای عقل را در ساحت شناخت خیر و شر، بسته می دانند. با چنین نگرشی، نظام اخلاقی اسلام - که مبتنی بر اراده، اختیار و انتخاب انسان در تعیین مسیر خویش است - به شکلی اساسی مورد تردید قرار خواهد گرفت. در این نوشتار، بحث جبر و اختیار و حسن و قبح عقلی اخلاق، مورد بررسی و تدقیق، قرار خواهد گرفت و تحلیل شماری از آیات کریمه قرآن در این باره، از نظر خواهد گذشت.