فصلنامه زیبایی شناسی ادبی
سال پنجم شماره 20 (تابستان 1393)

ادبیات فارسی به شکلی انکارناپذیر، با حکایت های اخلاقی گره خورده است. در این میان، برخی پدیدآورندگان آثار منثور برای رهایی از قید گرایش های شعری، به ابداع روش های بیانی و هنری خلاقه ای روی آورده اند که ساخت بیان آن ها را نه تنها در برابر شعر که در برابر سایر آثار مشابه، متمایز میسازد. کتاب کلیله و دمنه، انشای نصرالله منشی، نمونهای بارز از این گونه هنرورزی ها به شمار می رود. در این کتاب، افزون بر بهره مندی از تمام جذابیت های نثر فنی و مصنوع فارسی، جلوه ای ابتکاری از هنر روایت پردازی نیز به کار گرفته شده که آن را در نوع خود، یگانه ساخته است. چنان که در برخی داستان های این کتاب، با بهرهمندی از صنعت تصویرگری (Imagery)، فضاسازی و ضرب آهنگ قصه به گونه ای پرداخته می شود که با شخصیت و منش قهرمان و یا سایر اشخاص درگیر در داستان، هماهنگ است. جستار حاضر بر آن است که با تحلیل و بررسی داستان «کبک انجیر و خرگوش و گربه روزه دار» (باب هشتم، بوف و زاغ) و مقایسه آن با سایر گزارش های این داستان، این جلوه گری ویژه روایت پردازی را در کلیله و دمنه انشای نصرالله منشی بازنمایی کند.

جری و تطبیق، اصطلاحی است برگرفته از روایات که از اصل آبشخور «وحدت معنایی و تکثر مصداقی» مایه می گیرد و در حقیقت یکی از معانی اصطلاحی تاویل و عبارت است از انطباق و حمل الفاظ و آیات بر مصادیقی غیر از آنچه که آیات درباره آنها نازل شده و جزء قضایای خارجیه غیر محضی قرار می گیرد که می تواند بر مصادیق، افراد، شرایط و مقتضیات هر زمان قابل تطبیق باشد. نتیجه آن که دلالت روایات نیز بر جری و تطبیق تمام است و اصل آن را ادله نقلی امضاء کرده و عقل و عرف نیز بر آن صحه می گذارد. از دیگر سو برای اظهارات اسرار معرفت و انشای درر مکنون دریای محبت، غالبا از استعاره و مجاز استفاده می شود و این دو سبک محور همه روش های مختلفی هستند که در تاویل قرآن به کار می روند. بنابراین موضوع مورد بررسی در این مقاله که برای اولین بار صورت می گیرد پاسخ تحلیلی این پرسش است که سبک مولوی در استخدام جری و تطبیق در استعاره های تاویلی قرآنی چگونه است تا از این رهگذر شگردهای تاویلی مولوی در خصوص تاویلات مبتنی بر وحدت معنایی و تکثر مصداقی در خلق استعاره های تاویلی مورد بحث قرار گیرد. لذا در این رهگذر از شواهد دیوان شمس و مثنوی استفاده شده و در موارد ممکن به بیان جنبه های تشبیه روایی، تشبیه، استعاره یا تمثیل قرآنی، تاویل تطبیقی و استعاره ادبی آنها پرداخته شده است.

از آن جا که زبان فارسی جزء زبان های ترکیبی است، پیوستن واژه های زبان به یکدیگر یا افزودن انواع وندها به واژه، یکی از شیوه های معمول برای ترکیب سازی است. واژه سازی عمده ترین نشانه زایایی یک زبان و از مهم ترین شیوه های حفظ و تداوم آن شمرده می شود. خاقانی به عنوان شاعری آگاه به اسرار کیمیاگری زبان، برای بیان مفاهیم هنری و ذهنی خویش، از واژگان بسیط زبان سود جسته است تا ترکیباتی تازه بسازد، چنان که ساخت ترکیب عنصر غالب در ویژگی های زبانی او در آمد. خاقانی این کار را در وضعیت ها و موقعیت های گوناگون هم برای ادای مقصود و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه خود انجام داده است. یکی از جلوه های خلاقیت زبانی خاقانی در عرصه ترکیب سازی، ساختن ترکیباتی با نام موجودات و حیوانات است. وی با تناسب نیاز مضمونی و موضوعی، جنبه ای از روایات و یا صفات حیوانات را در ترکیبات به کار گرفته است تا مفهوم و پیام مورد نظر خویش را بیان کند. مقاله حاضر به تحلیل واژگان مرکب برساخته از نام حیوانات پرداخته است. در این پژوهش ابتدا ویژگی های زبانی ترکیبات و سپس کارکردهای هنری و زیبایی شناختی ترکیبات، مورد بررسی قرار گرفته است. دستاورد پژوهش ناظر بر این است که وی در حوزه واژه های برساخته با «وند»ها بیش ترین توجه را به وندهای مبتنی بر تشبیه داشته و در بخش ساخت تصویر با کلمات مرکب از ساختار اسم+ اسم بیشترین بهره را برده است. نکته اساسی در زمینه ترکیبات برساخته با نام حیوانات این است که موسیقی این واژه ها با ساختار جزیل قصیده و زبان استوار آن ارتباطی تنگاتنگ دارد.

تصویر سازی و تخیل از پایه های بنیادین شعر به شمار می آید و بیشترین بهره را در زیبایی آفرینی و نیز اثر گذاری بر خواننده دارد. هزاران پدیده در پیرامون شاعر چونان دستمایه و ابزار برای آفرینش تصویر به چشم می خورد، و در هر روزگار، این بن مایه ها متغیرند اما برخی از آنها در همه دوره ها یا سبک ها هم چون رشته هایی ادامه می یابند و بار تخیلی شاعران را بر دوش می کشند. از میان این عناصر، بن مایه های دریایی اند که کمابیش در همه دوره ها کاربردی افزون دارند، و به ویژه در شعر صائب با بسامدی بالا کارکرد تخیلی برجسته ای در تشبی هات، استعاره ها و دیگر نمود های تصویری دارند.

شعر، فرو ریختن و شکستن قواعد زبان متعارف و رسیدن به هنجارهای فراتر و حتی گریختن از آن است با این هدف که تاثیر کلام افزون تر و پایدارتر گردد. نقش شعر در واقع انتقال تجربه از طریق فراهم نمودن شگردهای غیر منتظره است و برجسته سازی یکی از این شگردهاست که هدف آن به کارگیری عناصر زبان به صورتی است که شیوه بیان آن برای مخاطب جلب نظر کند و در او انفعال عاطفی یا عقلی برانگیزد. بیدل دهلوی از شاعرانی است که شگردهای سبکی و زبانی خاص خود را دارد. وی با گذشتن از معیارهای مرسوم و با دور شدن از اصول رایج و حاکم بر شعر، زبانی متفاوت عرضه کرده است. نظام برجسته سازی در غزلیات او بسیار قوی و جالب توجه و بیانگر خلاقیت های زبانی و ادبی اوست. این شگردها در کنار تصاویر شاعرانه، شعر او را متفاوت تر کرده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا با نگاهی به هنجارگریزی و هنجارافزایی در شعر بیدل، انواع شگردها و شیوه های برجسته سازی در شعر وی مورد بررسی قرار گیرد، تا خواننده با رمز و رازهای خاص او بیشتر آشنا شود. در دیوان صد هزار بیتی بیدل، شاهد انواع و اقسام برجسته سازی های زبانی و معنایی هستیم که اغلب متعادل و در نتیجه گویای مفاهیمی زیبا و هنری اند اما آنجا که از نوعی فردیت (Individual) برخورد شده به ناچار ابهام آفرین گشته است.

خاقانی شروانی از شعرای فاضل و پرآوازه قرن ششم هجری و از برجستگان سبک آذربایجانی است. وی به سبب نبوغ و همت والا بر علوم و معارف زمان خود احاطه یافت و به واسطه جغرافیای زادگاه و عقاید مادری با اصول و آداب ترسایی و مهری آشنا شد. کیش مهر، آیینی رازآمیز و از باورهای ملی و باستانی ایرانیان است که آیین نصاری الهامات زیادی از آن گرفته و ظاهرا از این رهگذر در شعرهای خاقانی جلوه های گسترده ای یافته است. با تامل در اندیشه و تصاویر شعر خاقانی، به ویژه، ژرف ساخت استعاره های آن، نشانه های تاریک و روشنی از نفوذ و آمیزش باورهای مهری دیده می شود که در این پژوهش، با تحلیل نمونه ابیاتی از اشعار وی، به بررسی این پیوند و مناسبت ها پرداخته شده است.

بهترین نام برای قلب زنده اثر هنری ادبی چیزی نیست جز زیبایی شناسی. حس و اندیشه زیبایی شناسی همان هرمنوتیک هنری است. در زنجیره هنر هرمنوتیک، پایان هر اثر، آغاز اثری جدیدتر است و هر اثر هنری الهام بخش آفرینشی تازه می گردد. هنر گاهی شکل زیباشناسانه خود را تغییر می دهد؛ که این تغییر شکل می تواند از راه بازسازی زبان، فهم و دریافت صورت گیرد و در زیبایی شناسی هنر، جهت معرفت بخشی، تاثیرگذاری، کارکرد و نقش اجتماعی اثر هنری ضروری است، چرا که در صورت عدم استقلال، هنری روزمره، تکرارپذیر و عامیانه خواهیم داشت. هنر و ادبیات دو شکل از آفرینش است که از دیدگاه زیبایی شناسی به هم پیوسته اند. در نگرشی می توان ادبیات را هنر نامید، آن گاه که ویژگی های اثر هنری را با خود دارد، یعنی اثری خلق شده و تکرارناپذیر؛ چرا که ادبیات و هنر بیانگر احساس و عواطف هنرمند است و احساس و عاطفه پدیده ای است که نمی توان آن را به راحتی بازگو و تکرار نمود.

نوآوری خاص روزبهان در تصویرگری «شرح شطحیات» بر پایه ترکیب های اضافی یا اضافه های تصویری است. در واقع همواره رابطه میان مضاف و مضاف الیه، نوع ترکیب اضافی را مشخص می سازد و به همین دلیل است که این رابطه همیشه مفهوم واحد و یکسانی را القا نمی کند و دستورنویسان بسته به اینکه نسبت میان این دو، حقیقی باشد یا اعتباری، آنها را به دو دسته «اضافه حقیقی» و «اضافه مجازی» تقسیم کرده، سپس اضافه مجازی را نیز در دو قسم «اضافه تشبیهی» و «اضافه استعاری» طبقه بندی می کنند. روزبهان در شرح شطحیات، به منظور افزایش ظرفیت های زبان و برای بیان تجربیات خود، ترکیب های اضافی متنوع و متعددی را مورد استفاده قرار می دهد. به عبارت دیگر، علاوه بر استفاده از اضافه حقیقی که کاربرد آن در ادبیات امری بدیهی است، به صورت خاصی از اضافه های مجازی استفاده می کند. چرا که در این نوع ترکیب ها، نسبت میان مضاف و مضاف الیه در خارج محقق نیست. درحقیقت روزبهان با افزودن واژگان به یک دیگر، تصاویر بکر و عمیقی در قالب اضافه خلق می کند. هر چند برخی متخصصان حوزه ادبیات، اضافه «تشبیهی» یا «استعاری» را رایج ترین اضافه های مجازی دانسته اند، لیکن مقاله حاضر به دیگر انواع اضافه های مجازی به کار رفته در این اثر، نظیر اضافه های «تلمیحی»، «تکراری»، «پارادوکسی» و «خطابی» که تاکنون ناشناخته مانده است اشاره دارد. بدیهی است کارکرد این اضافه ها، فراتر از آراستن متن، افزایش ظرفیت های زبانی است که روزبهان از آن برای بیان تجربیات و ذهنیات عمیق و دیریابش بهره می گیرد.

مقاله حاضر تلاشی است در جهت بررسی و شناخت زیبایی های هنری تشبی هات اشعار محمدعلی بهمنی که در آن تشبی هات از وجوه مختلف بلاغی؛ یعنی موضوعی، طرفین تشبیه، زاویه تشبیه، ساختار شکلی، وجه شبه، ادات، حسی، عقلی و انتزاعی بودن، تشبی هات گسترده و فشرده، بررسی، دسته بندی و سپس به کمک جدول و نمودار تحلیل آماری و علمی از آن ارائه گردیده است. شعر بهمنی از لحاظ تشبیه غنی است و انواع مختلف تشبیه در شعر او به کار رفته است (519 مورد). در بحث عناصر مشبه و مشبه به، بهمنی نگاهی گسترده دارد و تقریبا در هر موضوعی وارد شده است اما بیشتر به عناصر و اوصاف انسانی توجه دارد به طوری که 359 مورد یعنی 2/ 69 درصد از کل مشبه ها و 98 مورد با 9/ 18 درصد از کل مشبه به های او از این عنصر اخذ شده است. با دقت در اشعار او می توان دریافت که 38 درصد تشبی هات نو است. تشبی هات بهمنی از نظر ذکر و حذف ادات و وجه شبه بدین گونه اند: 63 مورد (2/ 12 درصد) مفصل (کامل الارکان)، 51 مورد (8 /9 درصد) مجمل (بدون وجه شبه)، 106 مورد (4/ 20 درصد) موکد (بدون ادات) و 299 مورد (6/ 57 درصد) بلیغ (بدون وجه و ادات). حذف وجه شبه سبب تلاش ذهنی و کسب لذت ادبی بیشتر می گردد و بر تاثیر تشبیه می افزاید و حذف ادات تشبیه، ادعای اتحاد و هم سانی مشبه و مشبه به را قوت می بخشد. از نظر ساختار شکلی و ظاهری انواع تشبیه مفروق، ملفوف، جمع، تسویه، تفضیلی و مضمر در شعر بهمنی قابل دسته بندی است. در اشعار بهمنی میزان تشبیه فشرده 173 مورد و 3/ 33 درصد و تعداد تشبیه گسترده 346 مورد با 7/ 66 درصد است. تشبی هات بهمنی از نظر حسی و عقلی بودن طرفین بدین گونه اند: 316 مورد از طرفین تشبیه با 9/ 60 درصد حسی به حسی است و میزان تشبی هات عقلی به حسی در اشعار او 106 مورد و 4/ 20 درصد و میزان تشبی هات حسی به عقلی 77 مورد و 8/ 14 درصد و عقلی به عقلی 20 مورد و 9 /3 درصد است. بهمنی بیشتر گرایش به ساختن تشبیه حسی دارد.

شگرد نقاب، یکی از کارکردهای نوین سنت است که در دستگاه بلاغی بررسی می شود. در این شگرد نوپدید، شاعر معاصر نام شخصیتی برخاسته از پشتوانه فرهنگی خود را در محور عمودی شعر می آورد و از ورای آن، اندیشه، احساس و سخن ناگفتنی خود را به صورت غیرمستقیم و از زبان او بیان می کند. این نوشتار، پس از تدوین چارچوب نظری نقاب (تعریف، محدوده و انواع)، آثار شعری دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی را به عنوان یکی از شاعران صاحب سبک معاصر که در عین نوگرا بودن، بسیار دلبسته سنت هاست از این زاویه می کاود و انواع نقاب و تاثیر هنری آن بر ساخت فضای شعر ایشان را تحلیل می کند. نگارندگان با اذعان به نوپایی شگرد نقاب در نقد ادبی فارسی، چارچوب نظری پژوهش را تا حد امکان مفصل ارائه کرده اند.